Өнер • 05 Маусым, 2018

Дүрия даланы оятқан «Түрксіб»

20725 рет
көрсетілді
10 мин
оқу үшін

Қастеев қылқаламынан өріл­ген қай шығарма болсын уақыт пен заман тынысын аса дәлдікпен береді. Сөзбен айту­ды қажет етпейтін адам көңілінің ішкі ырғақтары кенеп бетін көмкерген жанды да жансыз образдармен жымдасып сурет тілінде сөйлегенде көрерменін нақ сол кезеңге, дәп сол мекенге иіріп әкеткендей әсерге қалдыратыны бар. Бұл тұрғыда ұлы дарынның тұтас даланың тебіренісін толғаған бір ғана «Түрксіб» картинасын алға тартсақ та жеткілікті. Өз уақытында жоғары бағаға ие болған іргелі туынды, дүбірлі дәуір дауысын боямасыз бейнелеген қатпарлы тарихтың үні дерсің...

Дүрия даланы оятқан «Түрксіб»

Заңғар таулардың керім келбеті бар сырды қойнына бүккен абыз әулиедей маңғазданады. Жерошағы бықсып, қазаны қайнаған қазақы ауылдың кәнігі тіршілігі бақыт пен берекенің жарасымындай. Жер ананың қойын-қонышын тепкілеп, мен келе жатырмын деп жапанға жар салған су жаңа составтар көк түтінін будақтата қозғалады. Таңсық көрініске таңырқай қараған жас пен кәрі иректеле шұбатылған вагондарға ұзақ телміреді.

 Өркениет арбасы арқасын аяусыз тілгілеп, төсін ауыр темір төпелегенде ұйқтап жатқан баябан дала мәңгілік тыныштықтың сүт ұйыған тегешін сапырған тылсым уақытты тілдеп ауыр күрсінеді. Бұл – арқасын ат тұя­ғынан басқа таптамаған салқар мекенді сан күйге бөлеп Түрксіб темір­­ жол құрылысының қыз-қыз қай­нап жатқан шағы еді. Біреу таңырқап, біреу жабырқап, енді біреулердің ойы­на мың үміт пен бір күдікті қатар міңгестірген алпауыт құрылыстың басында ауыр еңбекке телінген болашақ ұлы суретші – өзінің іргелі шығармасының сұлбасын санасына сызып, ешкім аңғармаған сырларды жадына түйіп жүрді ме екен, кім білсін?!.

 Иә, Әбілхан Қастеев алғашқы еңбек жолын дәп осы темір жол құ­рылысында жер қазушы болып бастады. Күндердің күні тосын сыйы көп тіршілік көкірегінде қайнап жатқан талант бұлағының бағытын үлкен арнаға бұрып, бәрі мүлде басқаша болатынын, туған топырағына құбылыс болып келген алып темір жолды күрекпен емес қылқаламмен салып шығатынын сезген сезбегені бізге беймәлім. Әй­те­уір  қазақ даласына келген жаңа­шылдық, замандастарының темір жолға деген алғашқы көзқарасы, дархан даланың тылсым үні бәр-бәрі оның жан дүниесіне өшпестей із қалдырғаны анық.

 Өнер дейтін тылсым әлемге ат­тандырған ұзақ сапар ауыл баласын қанша армандармен қауыштырса, сонша арпалыстарға кезіктірді. Бо­йындағы бұлқынған асау намыс барлық кедергілерді бұзып-жарып талант қуатын айдай әлемге танытты. Қаншама жыл салынған алып темір жолдың ыстығы мен суы­ғын, шуағы мен көлеңкесін, мың­даған қарапайым еңбек адамдарының тынымсыз төккен терін бір картинаның болмысына сыйғыза салды. Сол арқы­лы қазақ даласына келген алғаш­қы темір жол тарихын мәңгі өшпес естелікке айналдырды. Сондықтан «Түрксіб» картинасын тапсырыспен жазылған туынды деу қиянат.

 Туған өлке төсін еркін жайлаған жұрттан сүйінші сұрап, кең жазира атырапты қақ тіліп келе жатқан темір жол керуені жаңа дәуірдің салтанат құрған ұлы көшіндей көрінеді. Бағзыдан қалыптасқан тұрмыс-салт мүлде басқа арнаға түсті. Барша қазақ даласын оятқан ауыр вагондар айналаны дүбірге бөлеп келеді. Мұндайға бұрын-соңды көзі үйренбеген ауыл адамдарының біразы ақжолтайлап мәз-мейрам болса, енді бірі дала заңын бұзған бұл қандай дүбір деп алаң. Шұбатылған составтарға көз алмай қараған олардың жүздері анық көрінбесе де, бет әлпетіндегі әсер, іште бұлқынған сан тарау көңіл-күй ырғақтары сыртқы қимыл-қозғалыстарынан-ақ сыр байқатады. Суретте бөркін ұстап қол бұлғап жан ұшыра қуанған ат үстіндегі жігіт ағасы ауыл шопанының сүттей ақ алғаусыз көңілін аңғартса керек. Темір жолдың төменгі жиегіндегі жүк артқан кер­уенге көз салыңыз. Тіпті маң-маң басып бара жатқан түйелердің өзі мына бір өзгешелікке мойнын соза үңіліп, арқалаған ауыр жүктің салмағынан арылатын күн алыс емес екенін сезгендей әсерге қалдырады. Суретші адам мен табиғатты былай қойып жануар мен тілсіз темірге тіл бітіру арқылы көріністі жандандыра түседі. Ең бас­тысы, ешқандай жасандылықтың реңі байқалмайды. Бәрі өз болмысында, өз қалыбында тұнық әрі таза. Көрнекті суретшінің қай шығармасын алып қарасаңыз да туған өлкенің тарихы, халықтың тұрмыс тіршілігі, салт-дәстүрі бір-бірімен біте қайнасып жатады. Сол арқылы қазақи болмыс пен ұлттық құндылықтардың уақыт өлшеміне жұтылып кетпеу мәселесі әрдайым алдыңғы орында тұратын тәрізді.

 Өнертанушы Самал Мамытова бұл тұрғыда: «Композицияның ортаңғы бөлігіндегі отарба қазақ жеріне келген жаңалық болатын бол­са, ал сол бөліктегі керуен-көш ес­кі өмірдің бейнесі. Яғни ескі мен жаңа қатар көрініс тауып, бір-бі­рі­мен бетпе-бет келуі туындыда ерек­ше драмалық көрініс тапқан. Кар­тинадағы көңіл-күйді білдіретін қуа­ныш-шаттық сезімді суретші тек қана бірінші бөліктегі адамдардың қимыл-қозғалысынан ғана емес, түс арқылы да ерекше көрсеткен. Жасыл, қызыл, көк, ашық түстерді қолдануы салтанатты мерекені толықтыра түс­кендей. Ол әр шығармасында өзі өмір сүрген уақытты айна қатесіз бейнелейді», дейді.

 Түрксіб туындысы дүниеге кел­генде Қастеев кемеліне келген, елге аты шық­қан сыйлы суретші еді. Сон­­дықтан бұл картинаны тола­ғай талант иесінің ұзақ та жеміс­ті шығар­машылық жолының қоры­тындысы деседі. Бекзат өнердің тыл­сым сырына ынтықтырған туындыны суретші Кәміл Шаяхметов былай суреттейді: «Немересін жетектеген әженің бей­несі мен баланың көрінісінен де үл­кен бір ұлттық сарын сезіледі. Үлкен кісілердің киген киімі мен тұр­­ған тұрысындағы философиялық ой, халқымыздың жаратылысын еріксіз еске түсіреді. Суретшінің ком­позициялық шешімін тапқан және бір тұсы ол, қазақ ер азаматтарын ат үстінде бейнелеуі. Қазақ қашанда атты жанына серік еткен халық. Жалпы, қазақ халқын жылқы мінездес деп те атап жатады. Осы ұғымды ескерген суретші аттың қимылын он­дағы адамдардың қозғалысына сай етіп сомдаған. Ер азаматтардың киімдері мен бас киімдерін ұлттық ерекшеліктерге сай етіп, картинаға аса шеберлікпен бере білген. Сондай-ақ жеті қазынаның бірі болған итті де назардан тыс қал­дырмауы кез келген зерттеушіні қызықтырмай қоймайды. Картинада бейнеленген иттің өзі иесінің кейпіне еніп, бір мақсатта, бір ойда тұрғандай. Пойыздан шыққан түтіннің өзі аспандағы бұлттармен үйлесім тауып үндесуі, ақша бұлт­тардың суреттегі сюжетпен байланысуы, күн нұрының тау бөктері мен ондағы барлық құбылысқа түсіп, жарық пен көлеңкенің жымдасуы, кез келген әлемге әйгілі суретшілердің шығармаларынан кем түспейді. Мұн­дағы суретшінің шеберлікпен компо­зициялық заңдылыққа сүйен­гендігін айғақтайтын шығармадағы әрбір деталдар өз орнын дәл тапқан».

 Отарбаның маңайындағы қызыл жалау мен ұран жазылған мата шығар­мадан кеңестік идеологияның да ойып орын тапқанын көрсетеді. Солай бола тұра Қастеев халқының мәдениетін алдыңғы орынға шығарған. Ол шы­ғар­машылық жолында төрт мың­ға жуық туындыны дүниеге әкеліпті. Шетелдік зерттеушілердің өзі Қас­теев­тің киіз үйдің ішін, кес­те тоқып отырған қызды, ұлттық дүние­лерді көрсеткенде қылқаламы аса жауапты, сондай мұқият, әрбір бояуынан туған жерге деген сүйіспеншілік есіп тұратынын айтқан. Бұл тұрғыда өнертанушы Валерия Ибраеваның «Әбілхан Қастеев көңілі соқпаған, тапсырыстан туған шығармаларының өзінде адамның табиғатқа нұқсан келтіруіне байланысты өзінің ыңғай­сызданған сезімі мен ұятын көрсеткісі келген» деуі тегін емес. Бұл Қастеев социалистік дала өзгерістерін жырла­ған деген жалаң ұғымды жоққа шыға­рады. Ар мен теңдік, ұлттық мінез, адами қалып оның басты кредосы.

Ол жазылмаған дала заңын бойына сіңіріп, көшпенділер мәдениетімен өсіп жетілген адам. Туған өлкенің кең жазирасында «шығыстан-батысқа, батыстан-шығысқа» сәт сайын тыным таппай ағылып жатқан составтарда Қастеев қылқаламының рухы бардай. Аттан түспеген арда халықтың өр­кениет арбасымен қауышқандағы алғашқы әсерін, ешбір кино, ешқандай шығарма дәл Қастеевтің туындысындай бере алмайтыны анық. Түрксіб-Сібір темір жолы қазақ даласына жаңа леп әкелсе, Әбілхан Қастеев өзінің «Түрксіб» шығармасы арқылы шойынжол бойындағы мәңгілік қозғалысты мәңгілік ескерткішке айналдырды.

Дүрия даланы оятқан «Түрксіб»...

Арман ОКТЯБРЬ,
«Егемен Қазақстан»

АЛМАТЫ