Әйелдер мен ерлер костюмдеріндегі әлеуметтік айырмашылықтар көбінесе материал, декорация, жиында киілетін киімнің мөлшері арқылы көрінеді. Осының бәрі біріктіріліп, кез келген басқа құбылысқа қарағанда әлдеқайда айқын болатын халықтық костюмдер жиынтығының бірегей кешенін қалыптастырды, бұл қазақ халқының ұлттық мәдениетін қалыптастыру ерекшелігін көрсетеді.
Дала тұрғындарының ауқатты бөлігінің костюмі сән-салтанатымен, әсемдігімен ерекшеленді. Ол қарапайым пішіліп, алтын-күміс жіптермен, інжу-маржанмен безендірілді, асыл тастармен толықтырылды. Қазақ ұлттық костюмі үшін белгілі бір жас мөлшеріне реттеуді есепке алмасақ, сәнді және күнделікті киімдер үлгісінде қатаң бір шектеу болмайды.
Сәнді киім күнделікті киімдерден еркін үлгісімен, бас киімнің көлемімен, әшекейлерімен ерекшеленді. Күнделікті киім қарапайым материалдан тігілсе, мерекелік киімдерді тігуге барқыт, жібек, баршын, қымбат тері қолданған.
ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында орыс пен қазақтың және Орталық Азия халықтарының арасында сауда-саттық тұрақты болды. Ал ХІХ ғасырдың алғашқы онжылдығында шикізат импортының көлемі күрт өсті. Ресей экспортының басым бөлігі мақта, маталар болды. Сол себепті басқа тауарлар артта қалды (нан, былғары, металл өнімдері). Бұл маталар Орталық Азия мен Қашқария маталарымен бәсекеге түсті.
Қазақстанға капитализм енген сайын, Ресейден келген тауарлар Орталық Азия өнімдерін ығыстыра бастады. И.Левшин ХІХ ғ. басында кедейлер киімді үй жиһаздарының маталарынан және киізден кисе, ХІХ ғ. ортасында қазақтар сатып алынған маталардан киім кие бастағанын жазды.
ХVІІІ-ХІХ ғасырлар қазақтардың ерлер мен әйелдер киімінің жиынтығы Қазақстан аумағында тұрақты және біркелкі болды. Киімдердегі әлеуметтік айырмашылықтар көбінесе матаның сапасымен және әрленуімен бір уақытта киетін киім санымен анықталған.
Суреттерде, кітаптарда және плакаттарда көбінесе шынайы тарихи сипаттамаларға аз ұқсайтын, мұрағатта бар костюмдер қайталанады. Яғни былай айтқанда, әртүрлі жануарлардың терісімен қапталған, көбінесе қазақ билеушілерінің элитасына бейнеленген шекпен мен бас киім – заманауи суретшілердің қиялы. Ал қазақ костюмдерінің тарихы тым аз зерттелген. Мысалы, Қазақстан тарихы бойынша кейбір кітаптарда мынадай дәлел келтіріледі: түзде қарапайым көшпенді хан немесе сұлтанды кездестіргенде, аттан түсіп, оң жақ тізесіне тұрып, бас иеді. Бұл жағдайда хан немесе сұлтан сәлемдесудің жауабы ретінде оң қолын жолаушының оң иығына қоятын. Әрине, осы жерде туындайтын орынды сауал бар: қарапайым көшпенді қарсы келе жатқан бір топ адамның ішінен ақсүйекті қалай таниды? Мәселен, ХVІІІ және ХХ ғасырдың басында қазақ билеушілері қара-қоңыр түлкі терісімен қапталған конкус тәрізді ақ немесе қызыл түсті бас киім кигенін айтуға болады.
ХVІІІ-ХХ ғасырлардың құжаттық дереккөздерімен танысқан тарихшылар қазақ киімдері туралы өте қызықты ақпаратқа кезігеді. Шапанның сан алуан түрлері, олардың стилі, түстері, сән элементтері мен ою-өрнегі таңғалдырады. Қазақ ақсүйектерінің киімдері, Еуразияның басқа да халықтарының артықшылықты қауымдары сияқты, белгілі бір космополитизммен, яғни әртүрлі стильдер мен үлгілердің жиынтығымен ерекшеленді. Қазіргі уақытта дүкендерде тұрған шапандардағы ою-өрнектер ұлғайтылған – бұл театрлық костюмдердің әсері, ол көрермен ою-өрнектің элементтерін қашықтан ажырата алуы үшін жасалған, бірақ кейінгі өнер туындыларында, баспа өнімдері мен ұлттық киімдерді жаппай тираждауда бұл ойластырылмаған дегенді айтады мамандар.
Қазақ ою-өрнектерінің бай және алуан түрлі болғаны Ресей Этнографиялық мұражайында сақталған. Бұған ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ сұлтандарының бас киімдері, сонымен қатар ХVІІІ-ХІХ ғасырларда жасалған жеке суреттер дәлел.
Түс – киімнің образында үлкен рөл ойнады. Құжаттық дереккөздерге жүгінсек, билеуші элита өкілдерінің сәнді киімі болып саналған шапандар, көбінесе қызыл, алқызыл, қоңыр қызғылт, қызылкүрең реңкті барқыт немесе қырмызы маталардан тігілді. ХVІІІ ғасырда барлық хандар мен сұлтандар осылай киінді, бірақ жүзжылдықтың аяғында бұл киім түрін күрделі фасонды және әр түсті қамқа киімдер ығыстыра бастады. Бұл, бір жағынан, киімнің белгі элементтерінің эволюциясын көрсетеді, екінші жағынан, қарапайым көшпендінің мұндай киімдерді сатып алуға қаржысы болған жоқ және ол киімдермен қарапайым ортаға шығуға болмайды, себебі ол билеуші элитаның ерекшелігі болып саналды.
Бірқатар жазба дереккөздерде сәнқой және талғаммен киінуді білетін Жәңгір хан туралы баяндалған. Замандастары оны меруерт тасты жасыл, күлгін, алқызыл түсті шапанда, біресе қамзолда, енді бірде орыс әскері офицерінің формасында суреттейді. Сонымен қоса, қазақ сұлтандары мен қожалар ашық, түрлі-түсті жібек және басқа маталардан тігілген ортағасырлық шекпендер киді. Яғни, қазіргі заманғы суретшілердің портреттеріне қарамастан, қазақ билеуші элитасының киімдері, сәндік киімдерді қоса алғанда біртектес болмағанын көреміз. Айта кететін жайт, көптеген ортаазиялық билеушілер мен ресейлік монархтар қазақ ақсүйектеріне жеке өзінің қалауына қарай арнайы үлгімен тігілген сәнді шекпендерді сыйға тартқан. Сондай-ақ қару-жараққа да байланысты сән болған: егер бір қылыш гауһар тастармен безендірілсе, енді біреуі алтынмен, күміспен қапталып, бір-бірінен безендіру стилімен және т.б. қасиеттерімен ерекшеленді.
Қазақ билеушілері киімнің сәні мен таңбалық элементтеріне аса мән бергенін Нұралы, Ералы және Абылай хандардың патша өкіметімен жазысқан хаттарынан көруге болады. Хандар бас киімнің жиегіне арналған терінің сапасы төмен немесе реңкі дұрыс емес деп орынборлық шенеуніктерді бірнеше мәрте айыптаған немесе патшалық шенеунік осы заттардың егжей-тегжейін білмегендіктен, олардың хандық абыройын есепке алмай, қара түлкі терісінің орнына сары немесе ақ түлкі терісін жібергенде олар қорланатын болған.
Жалпы, қазақ билеуші элитасының эпистолярлық мұрасы қазақ хандығының билеушілері Орталық Азия мемлекеттерімен және халықтарымен дәстүрлі халықаралық қарым-қатынаста болғаны туралы мол мағлұмат береді.
Бүгінгі таңда Қазақстанның символы болып қар барысы таңдалды. Бұл жануардың қазақ мемлекеттігінің тарихындағы орны ерекше. Қазақ хандары басқа мемлекеттердің билеушілеріне ерекше құрмет және сыйластықтың белгісі ретінде тірі барыстарды сыйға тартқан. Мысалы, Әбілқайыр хан 1740 жылы Иран шахы Надируға ерекше құрмет ретінде қар барысын сыйлаған.
Қазақстанның іргелес мемлекеттермен халықаралық қарым-қатынасты нығайтуы барысында барыс терісі аса маңызды орын алды. Әсіресе ХVІІІ ғасырдың 60-жылдары Орта жүздің беделді сұлтаны Әбілфайыз ресейлік императорға ерекше құрмет ретінде осындай сыйлық жасады.
Басқа елдермен белсенді тауар алмасу нәтижесінде қазақ даласына импорттық бұйымдар кіре бастады, бірақ оған дала қоғамының элитасы ғана қол жеткізе алды. ХІХ ғасырдың ортасынан көйлектер негізінен ресейлік ала шыттан, қытайлық және басқа да фабрикалық қағаз маталардан тігіле бастады, сонымен қоса ақ маталар да қолданылды; ал бір түстес маталар көйлек тігуде өте сирек пайдаланылды. Сырттан әкелінген маталарды көбінесе ақсүйектер тұтынды. Қазақтардың негізгі бөлігі былғары, тері, үйдегі жүннен жасалған бұйымдарды қолданды. Бай әйелдер көйлектерін жібектен, атластан, барқыттан, зерлі маталардан тікті; олар ерекше үлгімен ерекшеленген жоқ. Оны күнделікті көйлек үстінен немесе ішіндегі көйлек сыртынан киді. Жібекті ортаазиялықтар ұнатты, ал Қазақстанның шығысында қытайлық жібек пайдаланылып, тек ХХ ғасырдың басында қолданысқа ресейлік фабрикалық жібек енді. Жас келіншектер мен қыздар өз көйлектерінің кеуде тұсын, етегі мен жеңін кестелеуді және жапсырмалармен әшекейлеуді сәнге айналдырды. Алдыңғы жағадан етегіне дейін тұтас сызықпен шекпенді әшекейленгендей жапсыра тігу сирек болды. Кестеленген желбіршегі және әшекейлері бар көйлектерде әшекей бұйымдар көйлектің ашық жерлері мен тігістерін жауып тұратын. Бай әйелдер сәндік шапандарды қымбат матадан тігіп, кейде оны оқамен, кестемен және терімен әшекейлеген. Бірақ ХХ ғасырдың ортасында сәнді киім ретінде ұзын жеңді қамзолдар саналды. Сәнді, қымбат әшекейленген шапандар үйлену киімі ретінде де сақталып отырды.
Әйелдердің тонын көбінесе түлкі терісінен жасады. Сонымен қатар, елтірі, ешкінің терісі пайдаланылды. Байлар тондарын кәмшат терісінен немесе басқа да бағалы мамықты аң терілерінен тікті. Астарлауға ашық түсті қымбат мата (жібек, барқыт) көбінесе атлас және басқа да қағаз маталарды қолданды. Тонның ішкі шеттері мата кесіндісімен тігіліп, сырты түлкі немесе кәмшат терісімен көмкерілді. Кейде тонды барқыт немесе оқалы жолақтармен әшекейледі.
Қазақ қыздарының киіміндегі бір ерекше дүние – алдыңғы жағы тігілмеген белдемше (юбка) тәрізді қаусырма киім. Бай әйелдер белдемшені барқыттан немесе жібектен тігіп, оқа және кәмшат терісімен көмкерді. Белдікті барқыттан, қамқадан, шұғадан жасады: олардың пішіні мен әшекейлері былғарыдан кем болған жоқ. Олар қатты негізге (киіз, былғары, тігісті мата) тігілді және кейде төменгі жиегі маржандармен, ұсақ моншақтармен безендірілді, кейде мыс немесе күміс оюлармен, тастармен сәнделді. Кейбір бай қыздар сән қуып, зергерлер жасаған оюлы күміс белдіктерге құмар болды. Сондай-ақ Солтүстік-Батыс Қазақстанның бай қыздары (Бөкей ордасы, Кіші жүз) ашық түсті барқыттан тігіліп, алтынмен зерленген ерекше тақия киді. Қазақстанның оңтүстігінде тұрмысы жақсы қазақтар өз қыздарына көбінесе өзбекше жасалған, ал солтүстік пен батысында татар нақышта жасалған тақиялар сатып алатын болған. Бай қыздар мен келіншектер әшекейленген аяқ киімдер киді. Сәнді етіктер мен кебістерді жасыл және қызыл былғарыдан, сафьяннан, ал ХХ ғасырда фабрикалық лакталған былғарыдан тікті.
ХІХ ғасырдың соңына қарай қыз-келіншектер шалбар кимейтін болды. Бұрын қазақ қыздары, әсіресе атқа мінгенде шалбар қажетті киімнің бірі болатын, олар ерлердікіндей шұғадан, қағаз тәрізді қалың маталар мен қойдың жүнінен тігілді. Бай қыздарда көшіп-қону үшін ерекше талғамдағы, ыңғайлы барқыт, жібек және басқа да қымбат маталардан тігілген, әшекейлі шалбарлары болатын.
Ерлер киімі екі түрлі көйлектен, ішкі және сыртқы шалбардан, жеңіл сырт киімнен, әртүрлі маталардан тігілген жіңішке және кең арқалы шекпеннен тұрды. Былғары және мата белдеу костюмнің міндетті бөлшегі саналды. ХІХ ғасырдың ортасына дейін ерлер киім-кешегінің арасында ең бағалы киім болып төменгі жағында ішінен тілігі бар, ұзын балақты, жұқа иленген, сары күделі шалбар саналды. Балағы жібек ою-өрнектермен тігіліп, жиектері әдемі таспамен, оқамен көмкерілді. Былғары әдемі шалбарлардың балағын сыртқа шығарып киген. Бай адамдар өздерінің байлығын көрсету үшін, тіпті, жылы ауа райында бірнеше шапан ауыстырып киетін болған. Тысталған тонды (ішік) өте бай адамдар киген. Олар бағалы аң терілерінен тігілді. Ішікті шұға, барқыт, жылтыр атласпен қаптаған. Қайырмалы үлкен кең жағаға мамық жүнді аңның терісін пайдаланған.
Киімнен басқа үлкен семантикалық жүкті қазақтардың зергерлік әшекейлері алып келді. Ғылыми және ғылыми-көпшілік баспа өнімдерін безендіру барысында және де қазіргі декоративті-қолданбалы өнерде, кілем өнімдерінде бір ғана ою-өрнек қолданылып жатыр. Сонымен қатар дала билеушілерінің зергерлік әшекейлері мен мөр таңбалары ою-өрнектердің әлдеқайда мол болғанын көрсетеді. Бірақ оларды біздің суретшілер мен декоратор-шеберлер аз зерттеген.
Өткен ғасырлардың жазба дереккөздеріне сәйкес, жүзік, мөрдегі өрнек арқылы мөрдің иесін, қауымын білуге болады. Айталық, тамшы тәрізді пішін билеуші элитаға тән болды, киелі қауым қожалар домалақ пішінді жүзік-мөр, батырлар мен старшиналар сопақ, алмұрт және шаршы тәріздес жүзік-мөр тақты.
Қорыта келгенде, қазақ даласында, қазақ қоғамының барлық салаларында, оның ішінде сәндік және қолданбалы өнерде үнемі өзгерістер болып тұрған. Сондай-ақ ұлттық киім үлгісі киім иесінің әлеуметтік көрсеткіші болды және иесі туралы белгілі бір ақпарат беріп, оның қоғамдағы алатын орнын көрсетті. Сирек және қымбат өнімдері бар адамдар қоғамдағы әлеуметтік мәртебесін көрсетті, сол арқылы қоғамдағы белгілі бір шеңберде өз орнын атап өтуге тырысты. Біздің жағдайда бұл мақала П.Бордьенің теориясын дәлелдейді, яғни әр адам киім-кешектер арқылы өзі туралы әртүрлі ақпарат бере алады.
Бақытгүл НҰРҒОЖИНА,
Ұлттық мұражайдың ғылыми қызметкері,
тарих ғылымдарының магистрі
