Бүгінде республикамызда беделді сараптамалық, ғылыми-зерттеу орталығына айналған мекеменің ширек ғасырлық тарихына аз-кем көз жүгіртсек, Орталықтың пайда болып, толыққанды институт ретінде қалыптасуына оның алғашқы басшысы Өмірсерік Қасенов айтарлықтай үлес қосты. Институт құру қажеттілігіне Мемлекет басшысы түсіністікпен қарап қолдады. Институт еліміздің сыртқы және ішкі саясатының стратегиялық тұстарын болжамды-талдаушылық қамту мақсатында 1993 жылдың 16 маусымында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен ресми түрде құрылды.
Қазақстан Президенті мен оның Әкімшілігі жанындағы сараптамалық құрылым қызметін атқара отырып, ҚСЗИ осы жылдар аралығында Қазақстан дамуының стратегиялық мәселелеріне: оның сыртқы және ішкі саясаты, мемлекет қауіпсіздігінің шаралары, көрші және ұлы державалармен байланысы, аймақ пен әлемдегі экономикалық үрдістер, еліміздің экономикалық дамуына қатысты көптеген сараптамалық зерттеулерді дайындады. Олардың көбі мемлекеттік деңгейдегі стратегиялық мәселелерді шешуде негізге алынды. Бүгінде шаңырақ көтергеніне ширек ғасыр болған мерзімде ҚСЗИ еліміздің саяси және экономикалық өмірінің алдыңғы шебінде қызмет ете отырып, Қазақстанның сыртқы және ішкі саясатының қалыптасуы мен оның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге өз ықпалын тигізіп келеді.
Осы жылдар ішінде Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты қызметінің басты назары мемлекеттік қауіпсіздік мәселесіне арналды. Сондықтан да елімізге ұлттық қауіпсіздіктің қатерлерін танып білу мен оның алдын алу әдістерін қалыптастыруға айтарлықтай үлес қосып отырған беделді институт ретінде танылды.
Әрине, тоқсаныншы жылдардың басындағы қиыншылықтар, білікті кадрлардың тапшылығы, қаржының аздығы, материалдық-техникалық базаның нашар болуы елде саяси сараптама жасап, талдаушылар мен халықаралық қатынастар саласы бойынша мамандар дайындау жағдайында қыруар жұмыс істегенін білеміз. Көш жүре түзеледі демекші, алғашқы жылдары Алматыдағы Қазақтың мемлекеттік ұлттық университеті мен жоғары оқу орындарынан, әлем тілдері университетінен шетел тілдерін меңгерген кадрлар мен білікті мамандар, шығыстанушылар Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтына шақырылды.
Сол тұста өзім Мемлекет басшысының көмекшісі қызметін атқарған жылдары, Қазақстан Президенті Әкімшілігінің Ішкі саясат бөлімінің жетекшісі ретінде, кейінірек республика Парламенті Сенатының депутаты болған кездерімде ҚСЗИ жұмысын жіті қадағалап, тікелей қолдау мен көмек көрсеткен жайымыз бар. Алғашқы кездегі директор Өмірсерік Қасенов институттың қыруар жұмысын қолға алып, беделін көтеру жолында көп іс тындырды. Сол бағытты одан әрі жалғастырып, ҚСЗИ-ді халықаралық деңгейге жеткізе білген кейінгі басшылар Алма Сұлтанғалиева, Лев Тараков, Мәулен Әшімбаев, Болат Сұлтанов, Ерлан Қарин, сынды білікті саясаткер ғалымдар зор қызмет атқарды. Ал қазіргі институт директоры, ғылым докторы Зарема Шаукенова.
Институтта стратегиялық бағыттар назарға алынып, саяси сараптама, талдаулар қамтылып, осы сала өз деңгейінде дамығаны назарымыздан тыс қалмады. Өзінің атауы айтып тұрғандай, сыртқы саясатта институт Қазақстанның ұлттық мүдделері мәселелері мен қауіпсіздік шараларын сараптап, Орталық Азия мен әлемдік геосаясаттағы орнын, көршілес елдер мен әлемдік державалардың стратегияларын зерттеумен айналысуға тиіс болды. Көп кешікпей, сыртқы саяси мәселелермен қатар ішкі саяси мәселелердің де маңызы арта бастағанын бағамдаймыз. Тоқсаныншы жылдардың алғашқы жартысында саясаттағы, экономикадағы және қоғамдық қатынастардағы қарқынды реформалар Қазақстанның әлеуметтік және саяси өмірінде маңызды болды. Осы және басқа да мәселелердің тиімді шешімдерін табу стратегиялық зерттеулер институтының негізгі міндеттерінің бірі еді.
Бірер жылдан соң институт геосаяси мәселелерді жедел меңгеріп, халықаралық қауіпсіздік саласындағы зерттеулердің қарқынын күшейтті. Сол уақытта институт қызметкерлерін осы саладағы батыстық талдаушылық құрылымдармен тікелей байланыс орната бастады. Институт басшылығы мен сала қызметкерлерінің сіңірген еңбегі – олардың өз мүмкіншіліктері мен ықпалының арқасында Қазақстан үшін ядролық мәселенің тиімді шешілуіне үлес қосуымен байланысты: 1994-1995 жылдары Қазақстан кеңес заманынан қалған ядролық қару-жарақ арсеналынан бас тартып, жетекші державалардан қауіпсіздік кепілдігін алды.
Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институты жинаған тәжірибесі арқасында оның ішкі және халықаралық беделі артты. Бұған мысал ретінде 1993 жылдың соңында институтқа танымал америкалық саясаткер және талдаушы Збигнев Бзежинскийдің келуі, үш жылдан кейін тағы бір белсенді америкалық саясаткер, АҚШ-тың бұрынғы мемлекеттік хатшысы Джеймс Бейкердің келіп сөз сөйлеуін атап өтуге болады.
Бүгінде институтта өзінің үш тілдегі сайты жұмыс істейтінін көреміз. Бұл осы салаға қатысты қызметкерлердің зерттеулерін ғылыми ортаға таныту үшін аса қажет. Институттың өз жеке сайты болуы халықаралық байланыс орнатуға қолайлы. Зерттеушілер мен ғалымдар қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде ұсынылған жеке сайтын ұдайы пайдаланады. Мұндай сайттың болуы стратегиялық зерттеулер институтының халықаралық байланыстарын кеңейтуіне барынша жағдай жасап отырғанын көрсетсе керек.
Сайттан мемлекетіміздің негізгі деп табылатын маңызды құжаттарын, Елбасының халыққа Жолдауларын, Қазақстан дамуының 2030-2050 жылдарға арналған стратегиялық бағдарламаларын, сол мәселелерге арналған сараптама, талдауларын көреміз.
Бүгінгі таңда стратегиялық зерттеулер институты «Қоғам және Дәуір» атты қазақ тіліндегі, «Казахстан-Спектр», «Analytic» атауымен орыс және ағылшын тілдерінде Central Asia’s Affairs журналдарын басып шығаруда. Оны біздер, яғни еліміздегі философия, саясаттану, дінтану институттары мен бірқатар ғылыми-зерттеу мекемелері ұдайы назарда ұстап отырамыз. ҚСЗИ-дың мерзімдік басылымдары тек институт қызметкерлерінің ғана емес, сонымен қатар Қазақстан Республикасының саясаттану ғылымының өкілдері, Орталық Азия мемлекеттері мен басқа да шетелдік авторлардың өз ғылыми көзқарастарын ортаға салып, жария ететін мінбер мен алаң ретінде танылып отырғанын байқауға болады.
Осы арада назар салып қарасақ, аталмыш стратегиялық зерттеулер институты тек еліміз ішінде ғана емес, жақын және алыс шетелдерде сұранысқа ие болып отырған кітаптар, брошюралар және түрлі құжаттар жинақтарын жарыққа шығарып отыр. Институттың өзінің қалыптасуынан бергі жылдарда оқырмандар мен ғалымдарға барлығы 200-ден аса кітаптар ұсыныпты. Сондай-ақ институт мамандарының «Сыртқы саясат және қауіпсіздік» айдарымен жарияланған өзекті мәселелерге орай жасаған сараптамаларын, шетелдік ғалымдардың мақалаларымен танысамыз.
Бағамдап отырсақ, Қазақтың стратегиялық зерттеулер институтында 2000 жылдардан жаңа кезең басталды. ҚСЗИ Қауіпсіздік кеңесімен және т.б. әлеуетті және талдаушылық мекемелермен ынтымақтастықты күшейте түсті. Бұл үдеріс халықаралық жағдайдың ушығуымен, Орталық Азия қауіпсіздігіне Ауғанстаннан төнген қауіп-қатерлердің өсуімен, 2001 жылдың елеулі оқиғаларымен, АҚШ-тың антитеррорлық операцияларымен және геосаяси жағдайдың өзгеруімен тұспа-тұс келді. Осылардың барлығы институт қызметінде көрініс тапты. Институт директоры Мәулен Әшiмбаевтың тұсында сыртқы және iшкi қауiпсiздiк, жаңа халықаралық жағдайдағы Қазақстанның стратегиясы, экономиканың iлгерілемелi дамуы, Каспий аймағының мәселесі секілді барлық негiзгi бағыттарға өз жұмысының қарқынын күшейтті. Институт пен Президент Әкiмшiлiгi арасында тығыз байланыс орнатылды, ҚСЗИ-дың талдаушылық жұмыстарын тиiстi мекемелердің тұтынуын қамтамасыз етті. Бұл кезде институт шығаратын баспа өнiмінің саны артып, журналдардың саны төртке жеткен. М.Әшiмбаев тұсында институттың күнделiктi жұмысына мемлекеттiк тiл енгiзіле бастады. Қазақ тіліндегі талдаушылық зерттеулер мен ғылыми мақалалар саны айтарлықтай өсті. Бұдан кейін де осы үрдіс заңды құбылысқа айналды.
Ал 2005 жылы ҚСЗИ-дың директоры болған Болат Сұлтанов тұсында дипломатиялық тәжірибесі институттың еуропалық әріптестермен байланысты нығайтуда үлкен септігін тигізді. Осылардың қатарында, бірінші кезекте, Германия сыртқы саясат қоғамы, Ғылым және саясат қоры, Фридрих Эберт қоры, Дж. Маршалл орталығы сияқты германиялық және ҚХР мен Үндістандағы (Шанхай халықаралық қатынастар институты (ШХҚИ), Джавахарлал Неру атындағы университет), Ресейдегі Әлемдік экономика және халықаралық қатынастар институты, Ресей дипломатиялық академиясымен әріптестіктер нығая түсті. Монографиялық зерттеулер мен ұжымдық басылымдар тұрақты жарық көре бастады, институттың академиялық бағыты өсті, кадрлық құрамында білікті ғалымдар саны көбейді, оның өзіндік ғылыми мектебі қалыптасты.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен 2014 жылы 11 сәуірде Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты Астанаға ауыстырылғаны мәлім. Осы күні институт Елбасымыз Н.Назарбаев белгілеген ағымдағы және перспективалық мiндеттердi негiзге ала отырып, өз қызметiн анықтайтын беделді мекемеге айналды.
Қазіргі таңда ҚСЗИ еліміздегі ғылыми және сараптамалық құрылымдар арасында айрықша орында тұр, өйткені ол – Қазақстан Президентінің қарауындағы институт. Бұл өз кезегінде тек құрмет қана емес, сонымен бірге осы саланың барлық ғылыми қызметкерлеріне үлкен жауапкершілік жүктейді. Сондықтан да стратегиялық зерттеулер, сараптама, талдау ісіндегі негізгі талаптардың бірі ретінде жоғары біліктілік пен ғылымға адалдықпен қатар қазақстандық патриотизм де негізгі орынға қойылады.
Қазақтың стратегиялық зерттеулер институты өзінің негізін қалап, шаңырақ көтергенінен бергі уақыттан бастап осы күнге дейінгі аралықта ғылыми жұмысқа белсенді араласып, шетелдік және отандық ғалымдардың қатысуымен көптеген ғылыми конференциядар, дөңгелек үстел отырыстары, түрлі семинарлар өткізіп келеді.
2017 жылдың қорытындысы бойынша «Әлемдегі алдыңғы қатарлы жетекші аналитикалық орталықтар» (АҚШ аналитикалық орталықтарын қоспағанда) жаһандық рейтингісінде ҚСЗИ 140-орынға ие болды. Институт жетекші рейтингке енген бірден-бір қазақстандық «ақыл-ой орталығы» ретінде өзінің ерекше мәртебесін тағы да растады. Яғни ҚСЗИ Қазақстан мен Орталық Азия елдерінен бұл номинация бойынша енген жалғыз аналитикалық орталық болды.
Ақан БИЖАНОВ,
Білім және ғылым министрлігі Философия, саясаттану және дінтану институтының директоры, саясаттану ғылымдарының докторы, профессор
