Сонымен Жидебайдағы Абай, Шәкәрім кесенесіне қарай бұрылып келеміз. Қасымыздағы жазушылар – орыс ұлтының өкілдері. Атап айтқанда, жазушы Кәмен Оразалинмен көзі тірісінде қатты сыйлас болған, дәл қазіргі уақытта өзінің жаңа кітабы «Звездная степь Жидебая» атты шығармасының тұсаукесерін Абай елінде жасауды жөн көріп, бізбен бірге сапарлас болып келе жатқан өскемендік жазушы, орнитолог Борис Щербаков пен осы кітаптың редакторы Геннадий Пуссеп және Қазақстанның Мәдениет қайраткері Алдияр Әубәкіров.
– Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласындағы маңызды тараулардың бірі – «Туған жер» жобасы. Оны жүзеге асыру үшін Шығыс Қазақстан облысында, Абай ауданында да қауырт жұмыстар қолға алынып жатыр. Осыған орай салт-дәстүрлерімізді, тілімізді, музыкамызды, әдебиетімізді келер ұрпаққа жеткізу үшін Елбасымыз айтқандай, Абайдың даналығы, Мұхаңның ғұламалығы, Жамбылдың жырлары мен Құрманғазының күйлері, ғасырлар қойнауынан жеткен бабалар үні, барлығы да ұлттық рухымыз бойымызда мәңгі қалуға тиіс, – дейді Елдар Оразалин.
Сонымен орысымыз бар, қазағымыз бар, барлығымыздың әңгімеміз жарасып, Абай-Шәкәрім кесенесі басына да жеттік. Алдияр Әубәкіров ағамыз ұлылардың әруағына Құран бағыштады. Абай, Шәкәрім, Мұхтар жайлы естеліктер айтылды. Бұл кесененің құрылысы Қазақстан Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығы негiзiнде 1993 жылы басталып, 1995 жылы ЮНЕСКО көлемінде Абайдың 150 жылдығын тойлаған кездері салынғаны баршаға аян.
Кенет осы Абай, Шәкәрім кесенесінің кіреберісіндегі бір бұрышта жәй ғана елеусіз түрде ілініп тұрған суретке көзім түсіп кетті. Көпшілік кесененің мәрмәр тасын, ішінің амфитеатрын, тағысын тағы ғажайыптарын айтып, тамсана әңгімелеу үстінде. Мен фотосуреттен көз алмай жақындай келе шұқшия қарадым. Менімен бірге көлік жүргізушіміз де келіп қарады да, таңдана бас шайқады. Дереу қолындағы қалта телефонына суретке түсіріп алды. «Керемет тарихи фотосурет қой!» деп тамсана бас шайқады ол. Біз ерекше қызығып тұрған бұл не сурет десеңізші?
Бұл фотосуретке Мұхтар Әуезов бір топ серіктерімен бірге Абайдың құлпытасы бар зиратының алдында түсіпті.
Айтпақшы, мына Абай, Жидебай кесенесі 1995-1996 жылдары осы Абай зиратының үстіне салынған ғой. Осы кесене тұрғызылғанға дейін бұл жерде Абай мен інісі Оспанның кішкене төрт құлақты бейіті болса керек. Бас кезінде бейіт қоршалмай, қараусыз қалып, жермен-жексен болып бара жатады. Мұны байқаған Мұхтар Әуезов 1940 жылы ұлы ойшылдың 95 жылдық мерейтойы қарсаңында өзі Жидебайға арнайы келіп, Абайдың төрт құлақты ескі бейітін жөндетіп, латын, кириллица әріптерімен жазып, сол замандағы жаңаша үлгімен басына құлпытас қойғызады. Құлпытасқа Мұхаң латын қарпімен былай деп жазғызады: «Ибраһим Құнанбаев АБАЙ Қазақтың ұлы ақыны, жаңа данышпан ойшылы 10 август, 1845 ж., 23 июнь 1904 ж,.». Астына осы сөздерді орыс тілінде кириллица әріптерімен де бергізген.
Абай, Шәкәрім кесенесі салынған кезде зират басындағы Мұхаңның осы орнатқан құлпытасын әлдебір «сәулетшілер» шығарып тастатып, тек қарапайым халықтың, ауыл ақсақал-ардагерлерінің «бұларыңыз дұрыс емес қой, ұлы жазушы Мұхтар Әуезов қойдырған Абай зиратының құлпытасын неге шығарып тастайсыздар, ішке кіргізіңіздер» деген өтінішінен кейін ғана зәулім кесененің кіреберісіне кіргізсе керек. Бірақ әрі қарай өтсеңіз, Абай мен Оспанның басында басқа жаңа құлпытастар тұр. Тек кесенеге кіреберісте ғана дәл алдыңыздан осы құлпытас шығады. Ал бір бұрышта Мұхаңның осы құлпытаспен түскен суреті тұр.
Құлпытас 1940 жылы жасалғанмен, фотосурет 1957 жылғы болып шықты. Жидебайдан кеш түсе Қарауылға да жетіп, Абайдың Ырғызбайдан бір туысатын аталас туысы, еңбек ардагері Манатай Балтақайұлының үйінде қонақта болдық. Манатай аға суреттің тарихын талдай айтып берді.
– 1957 жылы Мұхтар Әуезовтің 60 жасқа толған мерейтойы туған жері Семей мен Абай ауданында кеңінен аталып өтілді. Ол бір топ жолдастарымен келіп, Жидебайдағы Абайдың зиратына тағзым етті. Зират басындағы сонау 1940 жылы өзі қойғызған ескі құлпытасты орталарына алып, фотосуретке түсті. Иә, байқап қарасаңыздар 17 жыл өткенде де Абайдың туған, өлген жылдарына байланысты деректерін ол өзгерткен жоқ, – деді Абай ауданының құрметті азаматы, бала кезінен Мұхтар мен жұбайы Валентинаның үйінде өскен, жазушыны көзі көрген ақсақал Манатай Балтақайұлы көзіне жас алып, осының бәрі Мұхтардың энциклопедиясында да тұр. Сурет бойынша, Мұхаңның қасындағыларына тоқталсам, мұнда Есмағамбет Смайылов, сол кездегі ЖенПИ-дің ректоры Мәстура (Мәскен) Сармурзина, Ғали Орманов, Қалибек Қуанышбаев және Мұхтар Әуезовтың шәкірті, аспирант Мұхтар Жанғалиндер де бар. Суретте де көрініп тұр. 1940 жылғы тасқа Мұхтар Әуезов оның 10 тамызда туғанын кириллицада әрі латын нұсқасында жазғызған. Мұны жазғызбастан бұрын осы деректі менің ағам Әрхам Кәкітайұлы Ысқақовтан бірнеше рет сұратқан еді. Байқап қарасаңыздар, Мұхаң «жаңа данышпан ойшылы» деп жазғызады. Яғни құлпытастағы Абайдың туған, өлген жылы, күндерін көрсететін деректер жаңа әрі нақты екендігі белгілі. Өйткені Мұхаң өте сауатты, классик жазушы ғой. Оның деңгейіндегі жазушы қазақта енді тууы екіталай. Абайдың туған күнін біз Мұхтар Әуезов, Әрхамдардың, Кәмен Оразалиннің кезінен тамыздың 10-ы күні атап өтетінбіз. Мен Алматыда оқығанда Мұхаңның қойнында өскен, оны құшақтап, бауырында ұйықтаған адаммын. Ал елде болса, Әрхам Кәкітайұлы ағамның бауырында өстім. Тіпті Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев әлем бойынша Абайдың туған күнін 1995 жылы тамыздың 10-ы күні деп, ЮНЕСКО аясында атап өтті. Осындай тарихи іздерді жоюға, Президенттің жасаған тарихи шешімдерін, Жарлықтарын өзгертуге болмайды. Абайдың туысы ретінде мен үшін тамыздың 10-ы атамның туған күні болып қала береді. Бұл суреттің қысқаша тарихы осы.
Әрхам Кәкітайұлы Абай туыстарының ішінде әкесі Кәкітайдан кейін ақынның өмірбаянын жазуға, мол мұрасын жинақтауға Мұхаңа көмектескен жан. Ол 1885 жылы туып, 1962 жылы өмірден қайтқан. Абайды тікелей көзі көріп, бауырында өскен. Әрхам атамыз ақынның туған күнін «Абайдың өмір жолы» жазбасында 1958 жылдары былай деп көрсетеді:
«...Құнанбай ауылы Қасқабұлаққа келіп қонғаннан кейін 1845 жылы ескіше 10-әугуст күні Құнанбайдың екінші әйелі Ұлжан толғатып, бір ұл дүниеге келеді».
Байқап қарасаңыздар, жазбада қазақтың «тамыз» айы «әугуст-август» деп тұр. Яғни бұл Кеңес өкіметі тұсында жазылған, өйткені ол уақытта бәріміз де айлардың атын орысша атайтынбыз. Манатай Балтақайұлының айтуынша, Әрхам ағасы кириллицаны, латынды біраз білгенмен, көбіне араб қарпімен жазуға қолы жүйрік екен.
Қазақстанның Мәдениет қайраткері, «Қаламқас» халықтық ансамблінің әншісі Бақыт Шағатаева былай дейді:
– Мен Кәкітайдың, Әрхамның тікелей ұрпағымын. Абайдың «Атадан алтау, анадан төртеуіне» мен де кіремін. Абаймен бір әке, бір шешеде туысатын Ысқақ, одан Кәкітай, одан Әрхам, одан Шағатай, одан мен туамын. Аталарым Кәкітай Ысқақұлы мен Тұрағұл Абайұлы ең алғаш Абайдың кітабын 1909 жылы Санкт-Петербург қаласынан шығарды. Біздің отбасының тарихы тереңде жатыр. Туған ағам Төлеген Шағатаевтың айтуынша, Әрхам Кәкітайұлы атамыз қайтыс боларының алдында бір оқиға болыпты. Төлеген ол кезде 15-16 жаста екен, Әрхам атам оған өзінің Абай туралы естелігіндегі «ескіше» деген сөзді түзеп қоюды тапсырады. Себебі, Мұхтар Әуезов 1939 жылы Алматыда болғанда, Әрхам атамнан Абайдың туған күнін бірнеше мәрте сұратқан екен. Оның сұрағына Әрхам атам «10-ыншы тамыз» деп жауап бергенін айтыпты. Бұл зираттың басын көтеретін 1940 жылдың алдында болған, яғни Абай атамның 95 жылдығы қарсаңындағы оқиға. Өздерің суреттен байқаған, Мұхаң бір топ жолдастарымен түскен құлпытасқа Абайдың туған-өлген күнін, жылын жазу қажеттігінен туындаса керек. Мұхаң мен Әрхам атам үнемі бір-бірімен хабарласып, ақылдасып отыратын. Ал кейінірек, 1959-1960 жылдары Мұхаң Әрхам атама оның жазбасындағы «Ескіше 10-әугуст» деген сөздегі қателікті байқап, «ескіше, жаңаша» деген мағыналарды түсіндіреді.
Бірақ көне естелік қолмен жазылғандықтан сол күйі қалып қойды. Әрхам атам оны араб тілінде жазған, тіпті «төте араб» қарпі де емес, арабтың қаддым-жәдит үлгісі. Кеңес заманында оны басатын, түзететін машинка жоқ. Қазіргідей компьютердің заманы емес. Әрхам ата 10-ыншы тамызды ескіше де, жаңаша да «бір күнде» болады деп ұққан екен. Арасында қанша күн айырмасы болатындығын ол кісі қатты есепке алмаған. Тек Мұхаң ғана Әрхам атама Григориан күнтізбесімен Абай туған ХІХ ғасырда айырмашылық 12 күн, ал одан кейінгі ХХ ғасырда 13 күн, ХХІ-ХХІІ ғасырларда 14,15,16 күнге жылжи беретіндігін түсіндірсе керек. Мұхаңның айтуымен есепке алғанда, Абай 1845 жыл, ескіше 22 шілде, жаңаша 10 тамызда туған. Міне, осыны нақты анықтаған соң ғана Мұхтар Әуезов Абай зиратының басындағы құлпытасқа латын, кириллица әріптерімен қашап тұрып жазғызған. Әрхам атам орысшаға жоқ еді.
Абай қайтыс болған кезде Әрхам 19 жастағы бала болыпты. Абайдың мемлекеттік қорық-музейінің ғылыми хатшысы Шынар Мұратқызының айтуынша, қызы Мінәш тәтеге Әрхам ата былай деп хат жазыпты. «Жасымда мұсылманша оқып, хат таныдым. Орысша оқуға денсаулығым жарамады». Әрхам 9 жасында ескіше оқуға түсіп, 4 жыл ауыл молдасынан сабақ алып, сауатын ашқан. Кәкітай ержеткен баласы Әрхамның орысша білім алуын жөн көргенімен, денсаулығының нашарлығына байланысты, оның Семейде оқуына қарсылық білдірген. Әрхамның орнына Кәкітай кіші ұлдары Біләл мен Даниялды алып, Семейге аттанған. Орысша оқытқанның орнына әкесі Әрхамды егін егіп, шөп шауып, мал семіртіп сату ісіне баулыпты. Біләл мен Даниял қалада жүрген кезінде, екі ауылдың шаруашылығы Әрхамның мойнында болып, өзі айтқандай «үзіп-жұлып жүріп Абай ағасынан орысша оқып, нан сұрап жерлік» сауатын ашады. Яғни Әрхамның «ескіше-жаңаша» деген мағыналарға жөндеп мән бермеуінің сыры осы.
– Әрхам Кәкітайұлы Абай музейінің іргесі қалануына зор еңбек сіңірген. Осы бағытта Мұхаңның бірден-бір көмекшісі болған, – дейді Абайдың қорық-музейінің ғылыми хатшысы, зерттеуші Шынар Мұратқызы, – 1940 жылы Абай музейі ашылған күннен бастап ол музейде қызметте болады. Абай музейінің директоры Жәрдем Тілековтің бұйрықтар кітабын қарасақ, 1941 жылдың 4 маусымындағы №30 бұйрықтың 2 бабында: «С 5/06. с.г. научного работника музея Исхакова Архама командировать в Чубартауский, Абаевский районы по сбору экспонатов, касающихся к жизни и творческой деятельности поэта Абая Кунанбаева», – деген жолдар тұр.
Абайдың ақын балалары Ақылбай, Мағауия, Тұрағұл, немересі Әубәкірлердің шығарған дастан, жыр, өлеңдерін жинап, Шыңғыстау елі жөнінде құнды деректерді, өз әкесі Кәкітай туралы, Ақылбай, Әубәкір жөнінде естелік жазады. «Абайдың інісі Әрхам – ақынжанды, құнды тарихи әңгімелер айтады. Ол әңгімеші ғана емес, өзі де білікті зерттеуші», – дейді Мұхтар Әуезов. Десе де, шежіре қарияның жазбаларындағы олқы тұстарын да байқап, Мұхтар Омарханұлы: Абай өмірбаянын көрсетуге арналған кейбір деректерді таңдап алудағы кемшіліктерін көрсетеді. «Өмірбаян ішінде ақын Абай мүлде жоқ деуге болады. …Үстем таптық, феодалдық-патриархалдық салт-сана түгелімен Ысқақов аузымен қайталанып отыр» – деп қатаң сын-пікірін де айтады.
Мұхаң ұлы Абайдың өмірін жазып қана қоймай, оны әлемге танытты. Тіпті Абайдың қазіргі мемлекеттік қорық-музейі де оның ұсынысы бойынша ұлы ақынның 95 жылдық мерейтойы қарсаңында, нақты айтсақ, 1940 жылы Қазақ ССР-нiң Халық Комиссарлар кеңесiнің 1-сәуiрдегі №347 қаулысы негізінде ашылады. Сол 1940 жылғы қаулыға сәйкес Абай ауданының аумағына кіретін Жидебайдағы үй музей ретінде іске қосылды.
1940 жылы Абайдың мүжіліп, жермен жексен боп кеткен зиратын жөндеп, қалпына келтіріп әрі басына құлпытас орнатқан Мұхаң сол тарихи сәтте көзіне жас алып: «Абай жатқан дария ғой, мен одан шөміштеп қана ала алдым» деген екен. Егер ғұлама жазушының өзі дариядан түгелдей қопармай, аздап қана, қасықтап алдым деп тұрса, қалғандарыныкі қалай болады екен?!
Раушан НҰҒМАНБЕК,
журналист
Шығыс Қазақстан облысы,
Абай ауданы
