Зәуре Батаева, сурет жеке мұрағаттан алынды
– Зәуре, сіз бірнеше жыл АҚШ жоғары оқу орындарында «Қазақ тілі және мәдениеті» пәнінен дәріс оқыдыңыз. Қазақ мәдениетіне қызығушылық танытатындардың дені кімдер?
– АҚШ университеттерінде бұл пәнге магистратура және докторантурада оқитындар жазылатын. Әсіресе түркітану, тарих, антропология, филология және саясаттану факультеттерінің зерттеушілері. Қазақстаннан бала асырап алған америкалық ата-аналар да балаларына қазақ тілін үйрету мәселесіне қатысты жиі хабарласатын. Шетелге кеткен балалар саны аз емес, меніңше, бұлардың көбі потенциалды тіл үйренушілер.
– Шетелдіктерге қазақ тілін үйрететін Colloquial Kazakh оқулығының авторысыз. Бұл қандай да бір тапсырыспен жарық көрген жоба ма, әлде өзіңіздің жеке ынтаңызбен іске асқан дүние ме?
– Ұлыбританияның Раутледж баспасы – әр түрлі саладағы ғылыми-академиялық еңбектерді шығаратын ірі баспалардың бірі. Ағылшын тілінде қазақ тіліне арналған оқу құралдары жоқтың қасы. Әрі батыстың лингвистика саласында түркі тілдері жайлы ақпарат әлі де аз болғандықтан, қазақ тілінің грамматикасы жайлы анықтамалық құрал жазуды баспаға өзім ұсындым. Ал баспадағылар Colloquial сериясы үшін күнделікті қарым-қатынас машықтарын өз бетімен үйренуге арналған оқулық жазып беруімді сұрады.
– Бұл коммерциялық мазмұны бар жоба ма? Болған күнде сұраныс қандай?
– Сұраныс бар екенін жыл сайын шотыма келіп түсетін аздаған «роялти», яғни авторға тиесілі сома мөлшерінен және баспадан келетін «есептен» көріп отырамын. Әзірге алып жатқандар баршылық.
– Қазақша үйренетіндер оның тұрмыстық қолданыс жағын көбірек зерттей ме, әлде академиялық маңызына назар аудара ма?
– Тіл үйренетін адамның белгілі бір мақсаты болады ғой. Кейбіреулер ғылыми еңбектерді оқу үшін үйренеді, кейбіреулер адамдармен сөйлесу үшін үйренеді.
– Қазақ тілін үйрену герман тілдерінде тәрбиеленген адамға қиын ба?
– Байқағаным – ешкім көп қиналмайды. Әліппені үйреніп, оқи бастаған соң, әрі қарай жылдам алып кетеді. Бірақ америкалықтардың жалпы еңбекқорлығын да атап айту қажет. Олар алдына мақсат қойса, соған жетуге тырысатын халық қой.
– Қазақ тілін өз бетінше үйреніп, кейін Қазақстанда қолданыс аясының тарлығын айтып шағымданғандар кездесті ме?
– Менен оқыған студенттердің көбі қазір академиктер, я халықаралық қарым-қатынас, дипломатия саласында жұмыс істеп жүрген адамдар. Анда-санда қазақ баспаларына берген сұхбаттарынан оқып білгенім, олар көбінде «қазақтарға қазақша сөйлесең, орысша жауап береді» деп шағымданады.
– Сіз қазақ жазушыларын ағылшын тіліне тікелей қазақ тілінен аудару үрдісіне ат салысып жүрсіз. Жалпы аударма саласына, әсіресе әдеби аударма саласына қалай келдіңіз?
– Аудармамен, соның ішінде әдеби аудармамен өте ерте айналыса бастадым. Бұрындары материалдарды қазақ тілінен орыс тіліне аудару филология факультеттерінің қос тілді аспиранттары үшін қалыпты жұмыс болатын. Ағылшын тілін де аспирант кезімде осы мақсатпен меңгере бастаған едім. Менің ғылыми жетекшім, белгілі әдебиет сыншысы, әдебиет теориясы бойынша бірнеше ғылыми еңбектің авторы – Вера Савельева шетелден алдырған кітаптарын қолымызға беріп, зерттеу жұмысына қажетті дүниелерді жан-жақты іздеуге жүйелі түрде баулып отыратын.
Ағылшын тілін жақсырақ меңгерген соң, шетелдік зерттеушілер үшін қазақ тіліндегі материалдарды ағылшын тіліне аудару жұмысымен айналыстым. Әсіресе ауыз әдебиетін, айтыс мәтіндерін, термелерді және осы тақырыптағы мақалаларды көп аудардым. Ағылшын тілі әрқашан құлақта жүргендіктен, «жеңіл тіл» деген үстірт түсінік қалыптасқан. Шындығында басқа тілдерден көш алға кетіп қалған тіл. Бұл тілде ойыңды дұрыс жеткізу үшін жан-жақты хабардар болу талап. Әйтпесе айтқаның құр сандырақ болып естілуі ғажап емес. Сондықтан алғашқы шығарманы қолға алғанша қайда, неше жыл уақыт кетті. Бұл уақыт аралығында тағы бір тілді қолға алу қажеттілігі пайда болды. Француз тілінің өзіндік қиындықтары жеткілікті, бірақ бір тілді меңгерген адам тіл үйрену стратегиясын қалыптастырып алады. Менің әдісім – оқып үйрене сала, әдеби шығармаларға бас қою.
Әдебиетті басқа тілде оқып, әдеби үрдістерді сол тілдерде қадағалап отыру олардың қандай шығармаларды ұнататынын сараптап, кітап сату нарығында қандай тенденциялар басым, аударылған әдебиетпен қандай баспалар айналысатыны жайлы ақпарат алып, жалпы әдебиет нарығын зерттеуге мүмкіндік береді. Мысалы, Мұхтар Әуезов шығармашылығының әлемге қажетті дәрежеде ұсынылмағанын түсінген сәттен бастап, «Көксерек» және «Қараш-қараш оқиғасы» әңгімелерін ағылшын тіліне тікелей қазақ тілінен аударып, әдеби баспаларға ұсынғым келген. Бірақ бұл туындыларды былтыр қазақ ПЕН клубы британ аудармашысы Саймон Гейганға орыс тілінен аудартты. Аударманы оқыдым, жаман емес, бірақ өкінішті! Неге десеңіз, Мұхтар Әуезов шығарманы орыс тілінде емес, қазақ тілінде жазды ғой. Оны орыс тілінен аударту – үлкен қателік деп есептеймін.
Маған кеңес заманының қаламгерлерінен гөрі, Тәуелсіздік дәуірінде пайда болған жаңа жазушылардың шығармашылығын аударған қызық. Сол себепті алғаш қолға алған жұмысым өз замандастарымның шығармалары болған еді. Дегенмен, 2013 жылдан бастап америкалық аудармашылармен бірлесе аударылған шығармалар жеке баспалардан ақырындап жарық көре бастады. Біздің буын, яғни 90-жылдардағы қаламгерлерге оңай болмады. Оларға күшті идеология қалыптастырған форматты бұзып, біртекті кейіпкер, біртекті стильден арылып, интеллектуалдық, пәлсапалық ойларын оқырманға жеткізуді өз бетімен үйренуіне тура келді. Сондықтан қателіктер де аз болмады. Оның үстіне, біздің буынның көбі орыс-кеңес мәдениетінің ықпалында кетті. Егер олар өз тіліне, өз мәдениетіне берік болғанда, қазақ тілді әдебиеттің жағдайы басқаша болар ма еді.
– Аударма жұмысының түпнұсқадан да мықты болып шығатын кездері бола ма? Ондай дүние аударма ісінде кәсіпке қиянат па, әлде жетістік пе?
– Бұл қызықты сұрақ. Мысалы, Гюстав Флобердің «Бовари ханым» романы әлемнің әдеби туындыларының арасындағы үздік шығармалардың бірі десек, оны басқа тілге аудару – аудармашы үшін үлкен жауапкершілік, ал аударма сәтті шықса – үлкен жетістік. Бұл тұрғыда қазақ қаламгерлерін өзге тілге аударуда біраз мәселелер бар. Біріншіден, бұрын айтылған пікірімді қайталайын – Қазақстанда шығарманы өңдеу жұмысы дұрыс қойылмаған. Бізде корректор жұмысын редактор жұмысымен шатастырады. Батыс баспалары мен баспагерлері әр шығарманы жарияламас бұрын автормен бірлесе мұқият өңдейді. Артық-кемін түгендеп алмай, шығарма оқырманға ұсынылмайды. Бұл үлкен жұмысты қаламгер жалғыз өзі атқара алмайды. Сондықтан батыс баспагерлері арнайы редактор (editor) көмегіне жүгінеді. Олардың еңбегі өте жоғары бағаланады.
Бізде баспагер жұмысының өзі тоқырап тұр, сондықтан бұл жайлы сөз қозғаудың өзі күлкілі. Үкімет тапсырысымен жарияланған еңбектерді жетістік деп санау қателік. Яғни, автордың шығармалары оған табыс әкелмесе, онда шығармашылық жайлы сөз қозғау мүлдем артық. Тапсырыс сияқты дүниелер, жалпы қаламгерлердің шығармашылығын жаппай қадағалау – әдебиетке жасалып отырған нағыз қиянат. Бұндай жағдайда тіл де, әдебиет те дамымайды ғой.
– Қазақстандағы аударма әдебиеттерімен қаншалықты таныссыз? Көркемдік тұтастығы мен баяндау формалары жөнінде қандай ой айтасыз?
– Қазақ тіліне аударылып жатқан классикалық шығармаларды жиі қарап отырамын. Сапасы сын көтермейді. «Аударылды» деген аты ғана бар, онымен қоймай кім көрінген аударып жатыр. «Мәдени Мұра» жобасымен аударылған шығармалардың кемшіліктері жайлы талай айтылса да ескерілмейтін сыңайлы. Кейінгі аудармалардың сапасы тіптен төмендеп кеткен. Бір ғана мысал келтірейін. Кадзуо Исигуро Нобель сыйлығын алғанда, оның The Remains of the Day (Остаток дня) романы айналасы екі айда қазақшаға «аударылып» шыға келді. 260 беттен тұратын, тілі күрделі шығарманы екі айда аудару мүмкін бе?
Әдебиетті аудару жұмысымен мемлекетті ұйымдар емес, кітапты сатқысы келетін тәуелсіз баспагерлер немесе ПЕН клуб сияқты тәуелсіз ұйымдар айналысуы тиіс. Екіншіден, ағылшын тілін жетік білетін буын өсіп-өнсе де, әлем классиктерін әлі күнге дейін орыс тілінен аударып жүрміз. Орыс тіліне бағыныштылық, басыбайлықтан құтылу қажет-ақ.
– Қазақ терминологиясын қалыптастырудағы аударманың рөліне жеке тоқталған дұрыс шығар. Жалпы Қазақстандағы терминологиялық шешімдер сізді шатастырмай ма?
– Бұл – үлкен мәселе. Жалпы қазақ тілін зерттеу саласы артта қалып қойды. Бірнеше пәнмен сабақтасып жатқан филология ғылымы әр елдің сауаттылығы үшін өте маңызды. Қазір жазылып жатқан еңбектерді қажет кезінде алдырып тұрамын. Бірақ көңілім толмайды, себебі қазақ филологиясының қай саласында болсын жүйесіздік пен шалағайлық басым. Терминдерді аударуға келсек, ең үлкен қателік – терминдер контекстен тыс аударылады. Әсіресе ақпараттық технологиялар саласындағы терминдерді аудару жұмысы контекстен тыс орындалуда, яғни, бұл салада еңбек етіп жүрген тіл мамандары мен терминологиялық комитет арасында мүлдем байланыс жоқ. Екіншіден, әлі күнге дейін орыс тіліне жүгіну, орыс тіліне бас ұру әдеті қалар емес. XXI ғасырда отырып, қазақ тілінің мамандары әлі күнге дейін «орыс тіліндегі терминдер – халықаралық терминдер» деген қате ұғымды ұстанады. Бұның өзі қазақ филологиясының Совет идеологиясының шырмауынан шыға алмай жүргендігінің нағыз көрінісі.
– Бізде мемлекеттік тапсырыс арқылы қысқа мерзім ішінде аударманы бітіріп беру керек. Бұған көзқарасыңыз қандай? Аударма ісін уақытпен шектеуге бола ма?
– Биыл маған «100 кітап» жобасына қатысуға ұсыныс түсті. 800 беттен тұратын әдебиет теориясы жайлы оқулықты үш айда аударып бер деген талап қойылды. Ұсынылған қаламақыны, яғни аянышты бағасын айтпай-ақ қояйық, бірақ 800 бетті ешбір дені дұрыс аудармашы үш айда аудара алмайды. Қаншама қатысқым келсе де, бас тартуға мәжбүр болдым.
Егер менің үніме құлақ асатын адам болса, «100 кітап» жобасына және әдеби шығармаларға қатысты «тендер лимиті» құбылысын дереу тоқтату қажет. Бұл әсіресе білім саласына, тіл сапасына, қазақ тілінің беделіне – бәрінен бұрын өсіп келе жатқан ұрпақтың болашағына үлкен нұқсан келтіретін жауапсыздық!
Әдеби және академиялық аудармалар – техникалық аударма сияқты механикалық жұмыс емес, бұл шығармашылық жұмыс. Әдеби не ғылыми туындыны 2-3 айда аударып бер деп талап қоятын адамдар әдебиет, өнер және ғылым мәселелерінен мүлдем хабары жоқ адамдар. Оларға бұндай жауапты жобаны тапсырудың өзі баланың қолына қару бергенмен бірдей қауіпті нәрсе.
– Еуропалық аударма жүйесімен таныса отырайық. Оларда көркем шығармаларды аудару жүйесі қалай реттеледі?
– 2010 жылы жоғарыда аталған «Бовари ханым» романы француз тілінен ағылшын тіліне қайта аударылды. Ұлыбританияның Penguin баспасы аударма жұмысын Американың белгілі жазушысы Лидия Дэвиске тапсырды. Гюстав Флобер 4,5 жыл жазған 300 беттік романды қаламгер бас көтермей жұмыс істегенде үш жыл аударыпты (2010 жылы 28 қараша «Гардиан» газетінен жарық көрген мақаладан). Осы аудармасы үшін Лидия Дэвис бірнеше әдеби сыйлыққа ие болды. Бұл мысал – әдеби аударманың өте күрделі шығармашылық үрдіс екенін және батыста әдеби аудармаға деген, аудармашыға деген көзқарас мүлдем басқа екенін көрсетеді.
– Сын-пікірден қорытынды шығару мен қабылдауда қазақстандық және еуропалық авторларда айырмашылық бар ма? Өлтіре сыналған еуропалық драматургтың әлде жазушының көңіл-күйін суреттеп беріңізші.
– Ағылшын және француз тілінде жас мамандарға арналған әдеби сын жазу жайлы нұсқаулықтар мен оқулықтар көп. Солардың авторлары жас қаламгерлерге «Мадақ іздеген жазушы жайлы ешқашан жазбаңыз, шығармасы жайлы пікір іздеген жазушы жайлы жазыңыз», деп кеңес береді. Әдеби сын – автордың күл-талқанын шығару немесе жер-көкке сыйғызбау мақтау емес қой, керісінше, қандай да шығарманы теориялық тұрғыдан не басқалай талдап, көркемдік, әдістемелік ерекшеліктерімен қоса кемшіліктерін де анықтап, шығармаға тиісті бағасын беру арқылы, біріншіден, авторға, екіншіден оқырманға көмектесу. Сыни мақала жазудың өзі – өнер. Сын жазу үшін алдымен жан-жақты әзірлік қажет.
Екіншіден, әдебиет және өнер туындыларына қатысты пікір не рецензия жазғанда әдеп (этикет) деген дүниені ескеру қажет. Яғни, сын ешқашан тұлғаның жеке басына тиіспейді, сыншы шығарманы ғана талдауы қажет. Ал қазақ тіліндегі сыни мақалаларға әдетте қандай да авторға шабуыл жасау үшін, не біреуді мақтау үшін әлдекімдердің тарапынан тапсырма беріледі. Бұларды сыни мақала деп атауға болмайды. Олардың шынайы атауы «пасквиль» және «ақылы жарнама».
Қазақстанда орыс тіліндегі әдеби сын өте жоғары деңгейде. Амал қанша, Виктор Бадиков, Вера Савельева сынды мамандардың мақалалары ешқашан қазақ тіліне аударылмайды, сондықтан олардың кім екенін де білмейтін әдебиетшілеріміз бар.
– Қазіргі қазақстандық жазушылардан кімдерді жоғары бағалайсыз?
– Қазір халықаралық әдеби дискурста орыс тілінде жазып жүрген қаламгерлерді орыс әдебиетінің өкілдеріне жатқызу тенденциясы басым. Олардың көбі орыс әдебиеті дәстүрінде және орыс-кеңес құндылықтарына қисая жазатыны да рас. Кейіпкерлері де бір типтес болып келеді. Көбінде кеңес адамына тән қасиеттерді дәріптейді. Маған ондай қаламгерлердің қатарына жатпайтын Зира Наурызбаеваның, Үміт Тәжікеннің шығармалары ұнайды. Зира ұлттық құндылықтар мен қазақи қасиеттерді қазіргі қоғамдағы дендеп тұрған рухани дағдарыс, өз тегінен алшақтау, басқа мәдениетке бас ұру, өзінен өзі жеру мәселелерімен тиімді сабақтастыра білетін, аудиториясына әсер ете алатын, нағыз интеллектуал қаламгер. Үміт Тәжікеннің шығыс пен батысты тоғыстыру әдісі ерекше.
Қазақ тілді қаламгерлер арасында жас буынның шығармашылығын мұқият қарап отырамын. Қомақты ой айтуға талпынып жүрген Аягүл Мантайдан үміт күтемін. Бұл қаламгердің шығармашылығында бәрімізді мезі қылған идеологиялық сарын жоқ, керісінше, адамгершілік, адалдық, жанашырлық сияқты қасиеттерді дәріптеу басым. Бейбіт Сарыбайдың да кейбір шығармалары ұнайды. Айтпақшы, осы аталған авторлардың кей шығармаларын ағылшын тіліне аударып, батыс баспаларына жіберу жұмысымен биыл айналыса бастадық. Бұл жобаның мақсаты – «ванити», яғни, ақылы баспадан емес, аударылған шығармаларды жариялайтын әдеби журналдардан шығару.
– Қазақ шығармалары ағылшын тіліне аударылмағандықтан әлемдік Букер, Нобель сыйлықтарынан құр қалып жүр деген пікір қаншалықты негізді?
– Халықаралық Букер сыйлығын алған Исмаил Кадаре (Албания-Франция), Филип Рот (АҚШ), Элис Монро (Канада), Лидия Дэвис (АҚШ), Ласло Краснахоркаи (Венгрия) сияқты қаламгерлер әдебиетке жаңалық әкелген, ондаған әлем тілдеріне аударылып жүрген жаһандық деңгейдегі қаламгерлер. Яғни, қазақ жазушыларының бұл аңғалдау үміті негізсіздеу дер едім. Ондай қаламгерлер шығу үшін алдымен жағдай жасалуы тиіс. Ең алдымен сөз бостандығы керек. Білім сапасын арттыру қажет. Бәлкім, әлем оқырмандарына дер кезінде ұсынылғанда, Мұхтар Әуезов халықаралық әдеби сыйлықтардың біріне ие болар ма еді. Ол кісі ерекше дарын иесі ғана емес, асқан еңбекқор жазушы еді.
– Әлемдік оқырманға қазақтың ұлттық ерекшеліктері және бауырмалдық қасиетін таныстыруда қай жазушылар аударылуы тиіс деп білесіз?
– Меніңше, жазушының мақсаты қандай ұлтты өзгеге таныту немесе жарнамалау болмауы тиіс. Достоевский мен Толстой әлі күнге дейін әлем табынып отырған шығармаларын орыстарды дүниеге таныту үшін жазды ма? Немесе Әуезов «Қараш-қараш оқиғасын», «Қорғансыздың күнін» ұлтты таныту үшін жазды ма? Жазушы дегеніміз сөзді құрал етіп, қандай да ойды жеткізе білетін өнер иесі, одан бұрын кәсіп иесі. Оның бастапқы мақсаты – қаламымен табыс табу. Яғни, ағылшын тілді аудиторияға шығу деген – автор үшін ең алдымен табыс көзі болуы тиіс. Егер өз елінде шығармашылығымен табыс табуға жағдай жасалмаса, онда кез келген қаламгер басқа аудитория іздеуге мәжбүр болады.
– Әдебиет саласындағы жас толқынға қандай кеңес берер едіңіз?
– Жазушылықты кәсіп еткісі келетін жас қаламгерлерге кітапты көп оқудан жалықпасаңыз, жазу үрдісі, толассыз іздену үрдісі өзіңізге ұнаса ғана және өзіңіз білетін дүние жайлы ғана жазыңыз деген кеңес берер едім. Жас буын жазушының романтикалық бейнесіне қызықпай, қаламгерлікке көп еңбектенуді, асқан біліктілікті қажет ететін кәдімгі мамандық ретінде қараса, сонда төл әдебиетімізде жасандылық азайып, шынайы туындылар саны артар ма еді.
– Әңгімеңізге көп рақмет!
Сұхбаттасқан Ая ӨМІРТАЙ,
«Егемен Қазақстан»
