260,2 шаршы метр жерді алып жатқан музей үйінің өзі сәтті таңдалған – ХІХ ғасырдың аяғында, 1893 жылы арнайы жоба бойынша мавритандық стилде салынған тарихи ғимарат болатын. Жыл соңында, алдын ала жоспарлаусыз ашылған музей ғимаратын күрделі жөндеуге жергілікті кәсіпкерлер көмектесті. Сөйтіп аз уақытта 4 экспозициялық залдан тұратын заманауи музей дүниеге келді.
Музей «Батыс Қазақстан облысының киелі жерлері», «Қазақ ұлттық баспасөз тарихы», «Алаш қозғалысының тарихы» және «Тәуелсіз Қазақстан» деп аталатын 4 залдан құралған. Бұдан бөлек, түрлі жиын, дөңгелек үстел мәжілістері өтетін конференц залында айына екі мәрте басқосу ұйымдастырылады. Ашылғанына аз уақыт өтсе де музей тарихшылар мен өлкетанушылар жиі жиналатын рухани орталыққа айналған.
– Музей ашылғалы бері арада өткен 8 ай ішінде бізге 6,5 мыңнан аса адам келіп, экспозициямызды тамашалады. Қаламызға Астанадан келетін лауазымды тұлғалар мен депутаттар, алыс-жақын шетелден келетін меймандар біздің музейді көрмей кетпейді, – дейді музей қызметкері, экскурсовод Арайлым Қонысбаева.
«Рухани жаңғыру» музейінің бірінші залы – «Батыс Қазақстан облысының киелі жерлері» деп аталады. Жалпы, Қазақстанда киелі жерлер географиясын түгендеу жобасының өзі осы «Рухани жаңғыру» бағдарламасынан басталды ғой. Сондықтан «Рухани жаңғыру» музейінің бір қанаты дәл осы киелі жерлерге арналғаны ақылға сыйымды-ақ.
Қазақстан Республикасы Ұлттық музейі жанынан құрылған «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығы Қазақстанның жалпыұлттық киелі орындары қатарына кіретін 100 нысанның тізімін алғаш жариялаған кезде бұл тізімге Батыс Қазақстан облысынан небәрі екі нысан – ортағасырлық Жайық қаласы мен «Бөкей Ордасы» тарихи музей-кешені енгені хабарланды. Кейін арнайы іссапармен Ақжайық өңіріне келген «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығы мамандары облыс аудандарын аралап, тарихи орындарын көрді. Батыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану музейі және тарихи ескерткіштерді қорғаумен айналысатын облыстық мемлекеттік инспекция ұсынған тізімге сәйкес тарихи ескерткіштермен, өңірдің киелі жерлерімен танысты. Осы сапардың нәтижесінде Қазақстанның жалпыұлттық киелі орындары тізіміне Ақжайық өңірінен тағы 5 нысан қосылды.
Сөйтіп Батыс Қазақстан облысы бойынша алты алаш ардақтайтын киелі орынның саны жетіге жетті. Оларды жеке-жеке таныстырып өтейік:
Ортағасырлық Жайық қаласы. Оралдан Атырау бағытына шығатын тас жолдың бойында, Желтаудың Жайық өзеніне жақындап еңкейген тұсында орналасқан. Жайық қаласы туралы көне саяхатшылар жазбаларында айтылып, карталарға түссе де нақты орны 2001 жылы ғана табылды. Бүгінгі Орал қаласының оңтүстік-батысына қарай 12 шақырым жерде орналасқан қалашықтың сақталған аумағы 50 гектардай, ал кесенелер орны қалған некрополь аумағы – 300 гектар. Ғалымдар Жайық қаласы XIII-XV ғасырға дейін өмір сүрген деп болжайды. Археологиялық қазба жұмыстары барысында кірпіш күйдіретін екі пеш, әк өртеуге арналған пеш, шығыс моншасы, үш тұрғын үй, екі мавзолей және әртүрлі құрылыстардың орны зерттелді.
Қазба жұмыстары кезінде табылған нысандар ХІІІ-ХV ғасырға тиесілі болғанымен, жалпы қала туралы дерек ІХ ғасырдағы араб саяхатшысы Ибн Фадланның жазбасында айтылады. Ғалымдар Жайық қаласын қазіргі Орал қаласының ізашары санайды. Болашақта көне қала аумағы ашық аспан астындағы мұражайға айналады деп жоспарланған.
Қала орнынан батысқа қарай 2 шақырым қашықтықта орналасқан көне қорым орнында полихромды глазурмен апталған екі камералы күмбезді кесененің қирандысы табылды. Осындай бірнеше кесене және өз заманында элиталық құрылыс саналатын шығыс моншасының табылуы – ортағасырлық Жайық қаласының Алтын Орда кезеңінде ең дамыған және қала мәдениеті гүлденген орталық болғанын көрсетеді. Музейде қазба жұмыстары кезінде табылған жәдігерлер қойылған.
«Бөкей Ордасы» тарихи-музей кешені. Батыс Қазақстан облысы орталығынан 550 шақырым қашықтықта жатқан Хан ордасы ауылы – 1801 жылы құрылған Бөкей ордасының астанасы, іргетасын хан Жәңгір 1826 жылы қалаған елді мекен. Бұл жерде ХІХ-ХХ ғасырға жататын көптеген ғимарат – Жәңгір мектебі, қазынашылық үйі, баспахана т.б. 60-тан астам тарих және мәдениет ескерткіштері сақталған.
Бөкей ордасы тарихи-музей кешеніне ХІХ ғасырдың тарихи-мәдени ескерткіші, қазақ даласында бүгінге дейін сақталған бірден-бір Хан сарайы, 1867 жылы 1 шілдеде ашылған «Казначейство» мекемесі ғимараты, 1835 жылы Жәңгірдің өз жобасымен тұрғызылған Хан мешіті, 1883 жылы жергілікті қыз балаларға арнаулы орта білім беру мақсатында ашылған оқу орны – қыздар училищесі ғимараты, 1830 жылы салынған Жәңгір ханның отбасылық дәрігері А.А.Сергачевтің үйі, 1868 жылы салынған Тарғын мектебі ғимараты, қазақтың алғашқы ұлттық газеттері басылған Орда баспаханасының үйі, мемлекет қайраткері С.Меңдешев тұрған үй, тұңғыш аурухана ғимараты, тағы басқа тарихи ғимараттар кіреді. Сондай-ақ Хан зираты кешеніндегі Жәңгір хан, күйші Дәулеткерей Шығайұлы және этнограф ғалым Мұхамедсалық Бабажанов кесенелері де осы бірегей кешен құрамында. Музей экспозициясында «Бөкей ордасы» тарихи-музей кешенінің макеті, құжаттар көшірмесі, көне суреттер қойылған. Айта кететін бір жайт – Хан ордасындағы Дәулеткерей Шығайұлының кесенесі өз алдына Жалпыұлттық қасиетті нысан қатарына енді.
Тақсай қорған кешенінен табылған Алтын ханшайым. Б.з.д VI-V ғасырларға жататын бұл кешен Батыс Қазақстан облысы, Теректі ауданындағы Тақсай обалар кешенінен 2011 жылы табылған. Шамамен 20 жастағы әйелдің сүйегі 500-ге тарта алтын әшекеймен көмкерілген екен. «Тақсай ханшайымы» атанып кеткен бұл ескерткіш жәдігердің түпнұсқасы бүгінде Ұлттық музейде сақтаулы тұр. Сарматтар дәуіріндегі ауқатты әулеттің өкілі саналатын «Алтын ханшайым» отандық археология ғылымында теңдессіз жаңалық саналып отыр. Тақсай обалар кешенінде қазба жұмыстары әлі де жалғасуда.
Теректі ауданындағы Долинное елді мекенінің маңындағы Тақсай кешенін 2012 жылдың күзінде Батыс Қазақстан облыстық тарих және археология орталығының мамандары қазып бастаған еді. Археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде ежелгі сармат кезеңіне жататын ақсүйек бай әйелдің жерленген орны табылды. Қабірден әйел адамның алтын әшекей бұйымдары, ерекше шошақ төбелі алтындаған бас киім қалдығы, соғыс көрінісі бейнеленген тарақша, жалпы салмағы 3 килоға жуық көптеген алтын бұйым шықты.
Тақсай кешенінен алынған артефактілерді зерттеуге Қазақстанның Астана және Алматы, Жапонияның Токио, Германияның Бохум және Франкфурт-Дюссельдорф, Ресейдің Мәскеу, Санкт-Петербург, Орынбор, Челябі, Пущино, Новосібір қалаларынан мамандар мен ғалымдар шақырылды. Белгілі реставратор Қырым Алтынбековтің ғылыми-қайта қалпына келтіру шеберханасы мамандары алтын әйелдің киімін қалпына келтірді. Музейде осы қазба жұмыстарынан суреттер, қалпына келтірілген тарақ, тағы басқа жәдігер көрермен назарына ұсынылған.
Әулие Жұмағазы хазірет кесенесі туралы «Егемен Қазақстан» газетінің биылғы 9 тамыз күнгі санында «Ақжайықта Жұмағазы қазірет» атты мақаламыз шыққан болатын. Сондықтан Қазақстанның Жалпыұлттық қасиетті нысандары тізіміне кірген бұл кешенге тоқталмаймыз.
Ғұмар Қараш зираты. Белгілі ақын, ойшыл-ағартушы, Алаш қайраткері Ғұмар Қараш – өз заманының озық ойлы өкілдерінің бірі болған еді. Төңкеріске дейін-ақ «Шайыр...» және «Көксілдер» жинағын, «Ойға келген пікірлерім», «Бала тұлпар» (Уфа, 1911), «Қарлығаш» (Қазан, 1911), «Тумыш» (Уфа, 1911), «Аға тұлпар» (Орынбор, 1914) кітаптарын басқан, 1911 жылы қазақтың тұңғыш басылымдарының бірі «Қазақстан» газетін, 1919 жылы тұңғыш педагогикалық «Мұғалім» журналын шығарған қайраткер. 1917 жылы Алаш қозғалысына белсене араласып, бірінші және екінші жалпықазақ сиезіне қатысқан, қази сайланған. Ғұмар Қарашты 1921 жылы 12 сәуірде Батыс Қазақстан облысы Жәнібек ауданы, Жақсыбай ауылдық округі жеріндегі Құнаншапқан деген жерде жаулары қылыштап өлтірген.
Бүгінде Жәнібек ауданы Талов ауылдық округінің Бірлік деген жерінде аудан тұрғындарының қолдауымен Ғұмар Қарашқа кесене тұрғызылып жатыр. Оралдағы «Рухани жаңғыру» музейіндегі Ғұмар Қараш туралы деректер «Батыс Қазақстан облысының киелі жерлері» залымен шектелмейді. Қазақ ұлттық баспасөзінің даму тарихына арналған бөлімде де Ғұмар туралы, Ғұмар мен Елеусін Бұйриннің басшылығымен 1911-1913 жылдары шыққан «Қазақстан» газеті, «Ұран», «Дұрыстық жолы» газеттері мен «Мұғалім» журналы туралы деректер молынан қойылған.
Жымпиты – Күнбатыс Алашорда астанасы. Алашорда үкіметінің батыс қанаты – Күнбатыс Алашордасының орталығы болған Жымпиты селосында Алаш тарихымен байланысты бірнеше ғимарат сақталған. Оның бірі – Күнбатыс Алашорданың кеңсесі, екіншісі – ХІХ ғасырға тиесілі мұсылмандар мешіті. Алаш жұрты азаттыққа қол созған 1917-1918 жылдары Алашорданың батыс қанаты ең ұзақ 19 ай – 578 күн бойы өмір сүрген. Бүгінде Жымпиты ауылында Алаш аллеясы, Алашорда музейі жұмыс істейді.
Жаһанша мен Халел Досмұхамедовтар басқарған Күнбатыс Алашорда үкіметі туралы деректер «Рухани жаңғыру» музейінің арнайы экспозициялық залына арқау болған. Жалпы, Орал қаласының қазақ ұлттық-азаттық қозғалысында үлкен орны бар. Бұл жерде талай тарихи тұлғалар қызмет еткен, түрлі тарихи оқиғалар өткен. «Рухани жаңғыру» музейінің электронды қызмет көрсететін дүңгіршегінен Орал қаласындағы ғимараттардың тарихы, тұлғалар мен тарихи оқиғалардың өзара байланысы туралы көп мағлұмат алуға болады.
Дәулеткерей кесенесі. Ерекше тылсым лирикаға толы төре күйлерінің негізін қалаушы Дәулеткерей Шығайұлының кесенесі туралы жоғарыда айтып кеткен едік. Атақты күйші әу баста өз әулетінің атақонысы Қарамола деген жерде, қазіргі Қазақстан – Ресей шекарасында жерленген. Дәулеткерей мен Мұхамед-Салық Бабажановтың сүйегін Ордадағы Хан зиратына қайта жерлеп, басына кесене көтеру – сол кездегі Орда ауданының әкімі, ұлтжанды азамат Лавр Хайретдиновтың бастамасымен жүзеге асты. Бөкей ордасының пантеоны деуге лайық Хан зиратында Жәңгір ханға Маңғыстаудың ұлутасынан орнатылған келбетті кесене 1997 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қатысуымен ашылды. Арада екі жыл өткен соң Дәулеткерейге де күмбез көтерілді. Бұл салтанатты шараға Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы, Халық жазушысы Ә.Кекілбаев арнайы келді. Айта кетейік, Хан зиратындағы бұл кесенелер ассамблеясының авторы – белгілі маңғыстаулық шебер Көпбол Демесінов.
Міне, Батыс Қазақстан облысының байтақ даласында шашырап орналасқан Жалпыұлттық киелі жеті нысанның барлық дерегін бір жерге жинап, көрермен назарына ұсынып отырған Орал қаласындағы «Рухани жаңғыру» музейінің бір қызметі осындай.
Қазбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
Батыс Қазақстан облысы
