Esterińizde bolsa, Edgar Ponyń «Altyn qońyz» atty áńgimesinde basty keıipker shıfrlanǵan qujatty oqyp, onyń sheshimin tapqanda qaraqshy kapıtan Kıdtyń qazynasyna jol ashylady. Maǵynasy joq sıfrlar men sımvoldardan turatyn shıfrdyń sheshimin tabýdaǵy basty keıipkerdiń oı baǵyty, taldaýlary men gıpotezalary «qarapaıym almastyrý shıfri» dep atalady. Tipti osy áńgime jaryqqa shyqqan 1843-jyldyń ózinde ol sondaı keremet dep sanalmaǵan. Degenmen bul áńgime krıptografıalyq júıeni sıpattaýdyń alǵashqy úlgileriniń biri bolǵandyqtan oqyrmandardyń zor qyzyǵýshylyǵyn týdyryp, óte tanymal boldy.
Qazirgi zaman ádebıetinde osy baǵytta jazylǵan eń tanymal shyǵarma Den Braýnnyń «da Vınchı kody» jáne osy shyǵarmada qoldanylǵan «atbash» shıfri sıaqty. Atbash – qarapaıym shıfr, shıfrlaý erejesi áripterdi aýystyrý arqyly júzege asady. Atbash sóziniń shyǵý tarıhyna keletin bolsaq: ol ıvrıttegi birinshi, sońǵy, ekinshi jáne sońǵysynyń aldyndaǵy áripterdi qosqanda shyqqan sóz («alef», «tav», «bet» jáne «shın»).
Biraq oqyrmandy qyzyqtyrý úshin shıfrlar, kiltsózder, kodtar qoldaný bir bólek te, óz basyna túsken aýyrtpalyqty, qıynshylyqty, sol kezde aıta almaıtyn shyndyqty shyǵarmasynda jasyryp berý, keıin bolashaqta oqyrmandar ony shesher nemese ýaqyty kelgende aıtarmyn degen oımen jazý basqa nárse.
1969-jyly fransýz jazýshysy jáne kınorejıser Jorj Perek «La Disparation» dep atalatyn tanymal romanyn jazady. Fransýz tilinde shyqqan bul romanda osy tilde eń kóp kezdesetin «e» dybysy qoldanylmaǵan eken. Perek bul áreketke ne úshin barǵan? Onyń óz tarıhy bar. Perektiń ata-anasy soǵys kezinde qaza tabady: ákesi – maıdanda, al anasy – Osvensımde. Sondyqtan onyń romany eń qymbat jandaryn joǵaltqan avtor sıaqty, tildegi eń kóp qoldanystaǵy dybysty joǵaltady. Osy prınsıpke sáıkes aǵylshyn, nemis, ıtalıan tilderine aýdarylǵanda da «e» dybysy túsip qalady, al ıspanshaǵa aýdarylǵan nusqada «a» dybysyn tappaısyz. Roman orys tiline eki ret aýdarylǵan. Valerıı Kıslov jasaǵan aýdarmamen 2005-jyly jaryq kórgen romanda da lıpogramatıkalyq tásil tolyq saqtalady: orys tilinde eń kóp kezdesetin «o» dybysy romanda qoldanylmaǵan. Aıtpaqshy, lıpogramatıkalyq óleń degendi estýlerińiz bar bolar. Onyń maǵynasy: óleńde ádeıi bir nemese birnese dybysy bar sózder qoldanylmaıdy. Bul ádis óz bastaýyn kóne zamannan alady, grek aqyny Trıfıodor Gomerge eliktep óziniń «Odısseıasyn» jazady, birinshi bóliminde «a» dybysy bar sózder joq, ekinshisinde «b» dybysy, sóıtip ár bólimde álipbıge sáıkes bir dybys qoldanylmaı jazylǵan eken. Mundaı tájirıbeni Eýropa aqyndary da júzege asyryp kórgen. Orys aqyndarynan G. Derjavın men A. Golenıshev-Kýtýzov lıpogramatıkalyq óleń tásilimen jazǵan. Mysaly, Derjavınniń «Soloveı vo sne» óleńinde «r» dybysy joq. Bulaı jazý aqyndarǵa kóp qıyndyq týdyrǵan, al onyń áseri joqtyń qasy, óıtkeni arnaıy aıtpasa adamdar ony baıqamaı da qalady eken.
Sonymen Jorj Perek romanynda «e» dybysyn qoldanbaý arqyly óz janynyń kúızelisin, qaıǵysyn kórsetip, ata-anasyn joqtap, soǵysqa laǵynet aıtsa, soǵysta jaqyndaryn joǵaltqan basqa adamdarmen óziniń birge ekenin, olardy túsinip qoldaıtynyn kórsetse, orys jazýshysy Robert Shtılmark 1958-jyly shyqqan «Kalkýtta murageri» romanynyń 23-bóliminde «Ljepısatel, vor, plagıator» degen sózderdi jasyryp qoıady. Bul sózder osy romannyń ekinshi avtory Vasılı Vasılevskı týraly edi. Alǵashqy basylyp shyqqanda roman eki avtordyń esimderimen shyǵady da, óte tanymal bolady. Biraq Robert Shtılmark bul romandy tek ózi jazǵanyn, ekinshi avtordyń shyǵarmaǵa esh qatysy joq ótirikshi ekenin 1959-jyly bolǵan sotta dáleldep shyǵady da, romannyń keıingi basylymdarynda tek Shtılmarktyń aty-jóni turady. Shtılmark ekinshi avtordy nege qosty degen suraqtyń jaýabyn onyń ómirbaıanyn oqyp otyryp tabýǵa bolady. 1945-jyly tutqyndalyp, lagerlerde on jylyn ótkizgen Shtılmark, 1950-jyly óz jazasyn sol jaqta ótep jatqan ury Vasılevskıdi kezdestiredi. Lagerdegi «avtorıtet» V.Vasılevskııdiń Stalınge arnap roman jazyp, óz ýaqytynan erterek bosap shyqqysy keletin armany bar edi. Sol armanyn Shtılmarkke roman jazýǵa jaǵdaı jasaý arqyly júzege asyrmaq bolady. Shtılmark romandy 1 jyl 3 aıda bitiredi, Vasılevskı ony túptetip, barlyq ınstansıalardan ótkizip júrgende Stalın qaıtys bolady da, romandy jiberý qajettiligi bolmaı qalady. Degenmen ózinen erte bosap shyqqan Shtılmarkke ekeýiniń atynan romandy shyǵarýdy usynady, al eger olaı istemese, óz adamdaryn jiberip óltirtetinin aıtady. Osydan seskengen Shtılmark romanǵa eki avtordyń aty-jónin jazady. Biraq sońynda shyndyq jeńedi, tarıhty aldaı almaıtynymyzdyń osyndaı dálelderi qaı kezde de úmit otyn jaǵa beredi.
