ЕРТЕ СӨНГЕН ЖҰЛДЫЗ

Асқар Егеубаевтың 60 жылдығына арнап мақала жазуға бірден кірісе алмадым. Нағыз толысып, ақындығы әбден мойындалып, ғалымдығы зор абыройға ие болған тұста, елі-жұрты сөзіне құлақ қоя бастаған кезде өмірден өткені қаламымды тежей берді. Өйткені, оның студенттік және ғалымдық жолы менің көз алдымда өтіп еді. Сондықтан қалай бастарым­ды білмей, үш-төрт күн толғандым. Қазақ әдебиеттану ғылымының қазіргі жетекші ғалымдары ең алдымен кеңес зама­нындағы Қазақ ССР Ғылым академиясының М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтына 70-жылдары директор болған Әди Шәріповке рахмет айтулары тиіс. Оның атын әрқашанда құрметпен атап жүруге міндетті. Неге екенін дәлелдейін. 1968 жылы мен осы институттан “қолынан іс келмейтін маман” ретінде қара шармен қуылдым. Бір-біріне байланысып жатқан дүние ғой. С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетінің сол кездегі басшылары айғай-шумен келе жатқан адамды қызметке алуға рай танытпады. ҚКП Орталық Комитетінің идеология жөніндегі хат­шы­сы марқұм Саттар Имашев Жоғары білім ми­нистрі Біләловке телефон соғып, Мәскеуден жаңадан келіп түскен, яғни жоғары оқу орын­дарында ғылыми зерттеумен айналысатын 25 ор­ынның біреуін алып беріп, қазақ әдебиеті кафедрасына орналастырды. Өзімнің студенттік кезден ұстазым және қазақ әдебиетінің тари­­хын сонау әлімсақтан тарату жөнінде келешегі зор ғылыми концепцияның бастаушысы про­фес­сор Бейсембай Кенжебаев қуана қарсы алып, қазақ кеңес әдебиетінің қалыптасу дәуірі мен өзім зерттеп, екі-үш жыл университеттің фи­лология және журналистика факультетте­рі­нің студент­теріне оқыған қазақ әдебиеті сы­ны­ның тарихы курсын түгелдей мойныма артып, үһ деп дем алған-ды. Өйткені, осы екі пәннің жұрт мойындай бастаған зерттеушісі болатынмын. Бұл аз болса, студенттердің ғылыми үйір­ме­сін басқару міндетін де қосарлады. Азамат ғалым Кәкен Аханов декан болғаннан кейін партия ұйымы бюросының хатшысы болып, қауырт қызмет атқарып жүргенде журфак пен филфактың тамаша талапты балалары менің төңірегімде жүрді. Ғылыми зерттеуге ыңғайы бар­ларға студенттік конференцияларда ғана емес, үйірме отырыстарында баяндама жаса­тып, шама-шарықтарын байқап жүремін. Сол кезде көзге түскендердің бірі – Асқар Егеубаев еді. Университетті тәмамдаған түлектер міндетті түрде облыс облысқа бөлініп, қызметке жіберілетін. Үйірменің талай мүшелері ауылға кетіп, кейін атақты мұғалім болғандарымен ғылымды жағалай алмай қалды. Әдебиет және өнер институтына бір барғанымда Әдекеңнің қабағы келіспей отырғанын байқадым. “Осы ғалымдарды ауыл шаруашылық жұмыстарына неге жегеді екен? Бәрінің жасы келіп қалған. Қалай жібересің?!” – деп күйінді. Мен қалжың араластыра: – Жәрдем қолын созайын ба? – Е, е, адамдарың бар ма? – Бар, бар болғанда қандай! Қылшылдап тұрған өңкей жастар, – дедім. – Түсіндім. Биыл бітіретін студенттерді айтып тұрсың ғой. –Иә, иә. Өзіңіз бұрын Оқу министрі болған адамсыз. Осыларды алып қалсаңыз, жұмысқа жегетіндерді, ғылымның атызына түсетіндерді тауып беремін. – Әй, мынауың ақыл екен. Менде қазір бір аға ғылыми қызметкердің орны бос. Оны бөлшектеп 3-4 лаборант алуға болады, – деп телефонға жармасты. – Әй, жолдас Айманов! Маған облысқа бөлініп қойған 4 жас маманды босатып беруге қалайсың? – деп өзімсіне сөйледі телефондағы кісіге. Кенжалы Айманов министр болатын. Сол адаммен сөйлесіп отырғанын түсіндім. Жігіттерім иненің көзінен өтетіндей көрікті, ибалы азаматтар еді. Әдекең бәрін де алатын болды. Сөйтіп, әр облысқа бөлінген 4 жас маман Алматыда қалды. Қаншама ауыртпалық, жан­бас­жай қиындығын көреміз-ау деген қауіп ой­ларына келмей, шөп шабуға, егін жинауға атта­нып кетті. Осындай амалмен төрт-бес жыл ішін­де Әдекең алып қалған жиырма шақты талап­кердің қазір он екісі ғылым докторы, жал­ғыз Жа­рылқасын Әбішевтен басқасы ғылым кан­дидаттары болып жоғары оқу орындарында, ғылыми мекемелерде абыройлы еңбек етіп жүр. Төре, басшы болып кеткендері де бар. Солар­дың ішінде ең бір өнімді еңбек еткен, өзінің жан-жақты дарынымен мойын­далған, әрі ға­лым, әрі ақын, әрі айбынды публицист ретінде та­нылған Асқар Егеубаев марқұмның орны ерекше. Асқардың басқалардан айрықша артықшы­лығы, шынын айту керек, өзінің түбіне жеткен еңбекшілдігі, бейнетқорлығы. Журналистика факультетінде қазақ әдебиетін оқытуға онша көп сағат бөліне бермейді. Соған қарамастан, Асқар білімін молықтыра түсу үшін өзі ізденді, кітапханадан шықпады, жөн-жоба алу үшін филология факультетінде оқылып жатқан, өзіне керекті тақырыптағы дәрістерді тыңдады. Сөйтіп жүріп қазақ әдебиетінің көне дәуірін зерттеуге құлықтана берді. Әдетте тезірек кандидат атағын алғысы келетіндер әріге бармай, бертінгі кезге ұмты­лады. Өйткені, керекті деректер мен әде­биет­тер, зерттеу еңбектері оңай табылады. Ал шын ғылымды мақсат еткендер аңызына түрен түспеген аймақты іздейді. Асқар осы соңғы топтың жарқын өкілі еді. XX ғасырдың соңғы ширегінде, 80-жылдары Асқар өзінің қыз мінезімен ұяла тұрып: – Ағай, мен бір тақырыпқа ен салсам қайтеді? – деді имене. – Ойланған екенсің, жарайды. – Сіздің ғылыми аулаңыздан сырттау болып тұр. Мен қызыға түстім. – Тескентау асып кететін тақырып емес шығар. Естиік. – Хас Хажиб Баласағұнның “Құтадғу білігін” зерттеп көрсем деп ем. – Естігенім бар. Жамбыл қаласына жақын Ақтөбе қыстағын, тіпті Тараздың өзін тарих ғылымдарының докторы, профессор Шәлеке­нов Баласағұни қаласы деп жүр ғой. Соның өзі қазақ па екен? – Шығармасы көне түрік тілінде, бізге түсінікті. Осыған көңілім құлады. – Мен көне әдебиеттің маманы емеспін ғой. Біреудің егініне түсіп кетпейік. – Бейсекең салған жол емес пе. Бәрібір осы кафедрадан басқа жерден пана таба алмаймын. Сіздің жетекші болуыңызды қалаймын. Басқаға бармаймын, – деп Асқар шешімді мінез көрсетті. Содан не керек, Бейсекең зейнетке шық­қаннан кейін солғындай бастаған кафедрадағы тақырыпқа бір жаңалық қосылды. Бұл Мыр­затай Жолдасбеков Орхон-Енисей ескерткіште­рінен Жамбыл – Кененге, қазақ хандығы дәуірі әдебиетінен Мұхтар Мағауин прозаға ауысып, табанының мөрі қалың екендігін Алма Қыраубаева қарындасымыз ғана танытып жүрген кезең болатын. “Алмамен тақырыптас, бауырлас екенсің ғой”, дегенге де Асқар құлақ аспай, етегімнен мықтап ұстады. Осы арада бір жайды айта кетейін. Асқардың жолдасы Гүлжиһан Әбуғалиева академиядағы ғылыми кітапхананың әшейінгі директоры ғана емес, шын кітаптанушы ғалым. Жігітімізге осы келініміздің іскерлігі дарып, қолға түспейтін, қазақ көрмеген кітаптарды оп-оңай тауып алуға болатынын аңғартқан. Тіпті кейбіреуін, әсіресе Баласағұнның “Құтадғу білігін” жата-жастана оқып, жастығының асты­нан поэзиялық үнін тыңдап жүргені Асқардың мықты шешім жасауына себепкер болды ғой деп ойлаймын. Негізінде, бейнеттен қашатын қазақ баласына көне заман данышпандарына өз аяғымен барып, тұтқын болуы әшейінгі жай емес. Осыны қатты ұққан Асқар Баласағұн поэзиясының қадіріне жету үшін сол заманда өмір сүрген ақын-жазушылардың шығарма­ларын, жарияланған еңбектерін түгелге жақын оқып, мәніне қанып “Идейно-художественное влияние поэмы “Кутадгу билиг” Юсуфа Ба­ласагунского на развитие казахской литературы (Вопросы традиции, поэтики и перевода)” деген тақырыпта 1989 жылы кандидаттық диссертация қорғап шықты. Диссертация қорғағанға дейін де, кейін де Асқар көне заман жауһарларын бүгінгі қазақ оқушысына таныстырды, жеткізді. Жүсіп Баласағұнның “Құтадғу біліг” – “Құтты білік”, Махмұт Қашқаридың “Диуани-лұғат-ит-түрк” сөздігінің үш томын аударып, елдің рухани байлығын молайтты. Өз тарихынан безе бас­тағандарды көне заман шындығымен сусындата бастады. Араға он жыл салып, 1999 жылы Асқар тағы да менің ғылыми кеңесшілігіммен “Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиетінің көркемдік жүйесі (X-XІІ ғасырдағы көркемдік-эсте­тикалық ізденістер мен түрленулер)” деген тақырыпта докторлық диссертация қорғап, қазақ әдебиеттану ғылымына үлкен олжа салды. Бұрынғы және соңғы ғылыми ізденістері том-том кітаптарында айтылып, қалың көп­шіліктің тарихи зәрулігін өтей бастаған кезде, 2001 жылы Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылды. Студент кезінен докторлық дәреже алғанға дейінгі, өмір өткелдерінің бәрінде бірге жүрген шәкіртімнің еңбегі бәйгеге қосылғанына риза болып, “Ана тілі” газетінің сол жылғы 17 ма­мырында шыққан санында “Қазақтың тарихын да, әдебиетін де байытқан ғылыми еңбек” деген мақала жаздым. Сондағы: “Асқар Егеубаевтың Мемлекеттік сый­лыққа ұсынылып отырған “Ежелгі дәуірлердегі қазақ әдебиетінің көркемдік жүйесі”, “Кісілік кітабы” моно­графиялары және ол аударып жа­риялаған, әрі зерттеп талдаған Жүсіп Баласа­ғұн­ның “Құтты білік” дастаны, Махмұт Қашқаридың “Түркі тілі сөздігі” – біз үшін аса қажетті еңбек. Ол он бірінші ғасырдың алып ескерткіштерін ұлттық рухани қазынамызға қосты. Топтама кітап­тарын түгелдей дерлік ана тілімізде жариялап, жұртшылыққа кеңінен таныстырып үлгерді. Бұл еңбектері Қытай Халық Рес­публикасының Пекиндегі “Ұлттар” баспасынан да әлденеше рет жарық көрді. Аталмыш академиялық жа­рияланымдар Қазақстанда да, шетелдерде, түркі тілдес ұлыстар ортасында да кеңінен таралғаны мәлім”, ­– деп жазған ойларым әлі есімде. Әдебиетші Асқар Егеубаевтың ортаға­сыр­лық ежелгі түркі ес­керткіштерін зерт­теу және аудару жө­нін­дегі игілікті ең­бек­тері, тағы да қай­та­лап айтайын, қазақ тарихына, мәде­ние­ті­не, ғылы­мына қо­сылған тамаша үлес, ғибратты олжа. Оған сол жылы Мем­лекеттік сыйлық тимесе де Ғаббас Қа­бышевтің мына ойы біздің пікірімізбен қабысып, жалпы жұмыстың ау­мағын көзге көрсетуі сөзсіз. “Ақындығы ешкімнен кем емес Асқардың қазақ­стан­дық қана емес, ха­лық­ара­лық сый­лық­тың қай­сысын бол­сын алу­ға та­ти­тын екі еңбегі ерекше. Олар: Жүсіп Баласағұн мен Мах­мұт Қашқари ба­ба­ларымыздың “Құт­­ты білігі” мен “Түркі тілі сөздігі”. Алғаш­қысы 600 бет, соң­ғы­сы 1000 бет кітаптар, осын­шама ең­бек­ті түп­­нұсқадан аударып шығуы үшін тұтас бір институт ұжы­мының қажыр-қай­раты ке­рек”. Бұл аз болса онда өзіміздің әдебиетіміз үшін істегенін айта кетейік. Бірге қыз­меттес болған ғалым Ш.Елеукенов: “Ма­хам­беттің 200 жылдық мерейтойында көрсеткен үздік қайраты бәрімізді сүйсіндірді. Ақынның төрт томдығын әзірлеп шығару М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Абайтану бөліміне жүктелген-ді. Негізгі салмақ әрине бөлім меңгерушісінің иығына түсті. Ауыр жұмыстың қысқа мерзімде сапалы жасалғаны институтымызға зор абырой болды”, – дейді. Асқардың аруағының алдында бір шын­дықты айтпасам болмас! Доктор болып, дип­ломы қолға тигенде қатар жүрген ға­лым­дардың қызығуы мен қызғаныштары Асқар жайындағы ойымның жүзеге асуына кедергі болды. Журна­листика факультетінде өзінің негізгі ғылыми арнасында емес, жалпылама мәселе бойынша 0,5 ставкада сабақ беріп жүрді. “Оның қалай?” дегенімде: “Шаршап қалыппын. Біраз демалу­ым қажет сияқты”, – деп өзіне тән жымиыс­пен жауап берді. Тағы бір кездескенімде: “Күн­көріске ақша та­былады ғой”, – деп қабағын кіржитті. Ара­ласуым қажет екендігін сезіп, университеттің абыройлы ректоры Көпжасар Нәрібаевқа барып өтініш жасағаныммен, менен бұрын барғандардың ыбыр-сыбырын тыңдады ма, әйтеуір Асқардың Ұлттық университетте басы бүтін ұстаз болуға реті келмей-ақ қойды. Асқар біздің университет үшін айрықша ке­рек, яғни көне дәуір әдебиетінің ең білгір ма­ма­ны еді. Осы тұста Алма Қыраубаеваның Аста­надағы Еуразия университетіне ауысып жат­қаны да ескерілмеді. Өз қолыңда биліктің бір ұшы болмауы ойлаған ойыңды жүзеге асы­ру­ға кесірін тигізеді ғой. Алтын жарқырамай қоя ма, Асқар кейін М.Әуезов атындағы Әде­биет және өнер институтының “Абайтану және жаңа дәуір әдебиеті” бөлімінің меңгерушілігіне тағайын­дал­ды. Әрине, қуана барды. Бейнеттен қорықпайтын әдетіне бағып, жұмысқа бел шеше араласып кетті. 20-25 жылдан бері жиі-жиі ауысып тұрған директорлар тұсында на­сихатталып, ел-жұртқа жалаулатып айта беретін “Қазақ әдебиеті тарихының” он томдығын шығару идеясы Президент Н.Ә.Назарбаевтың “Мәдени мұра” бағдарламасы бойынша қолға алына бастағанда Асқардың жан-жағына қарайлауға мұршасы болмай жүргенін талай көрдім. Асқардың қуанышты күндерінде, қыз ұзату рәсімінде, тіпті докторлық диссертациясын қор­ғау сәтінде де жолаушылап жүріп, талай қы­зықтарынан құр қалғаныммен, аяқ-табағымыз араласқан жандармыз. Гүлжиһан келіннің аға­сына риза көңілі сол емес пе, менің “Мерей” атты ғылыми-өмірбаяндық екі томдық жина­ғым­ды Орталық ғылыми кітапхана атынан шы­ғарып, өзі жауапты редактор болды. Бұдан ар­тық жақсылық болмайды. Дастарқан басында кез­десіп Асқармен қалжыңдасқанда: “Гүлжи­һан­ға жету үшін саған әлі жүз жыл жасау ке­рек”, – деуші едім. Ол тілекке тәңірім жеткізбеді. Оның есесіне артындағы мұрасы сүбелі. “Жаңа дәуірдегі қазақ әдебиетінің даму заңдылықтары (XІX ғасыр мен XX ғасырдың кезі)” деген ғылыми-зерттеу жобасының жетекшісі, филология ғылымдарының докторы, профессор А.Қ.Егеубаев Қазақ әдебиеті тарихының 4-томына кіріспені былай қойғанда “XІX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдебиеті” деген проблемалы шолуының өзі әдебиеттанудағы жаңа сөз, жаңаша тұжырым. Жастай дүниеден өткен Асқардың артында қалған айрықша қымбат мұра оның рухани өмірін міндетті түрде жалғайды, талай ұрпаққа жеткізеді, тамсандырады, қапаландырады. Оған нақ­ты дәлел – 60 жылдығының кең көлемде аталып, баспасөз беттерінен көрініп жатқан мақа­ла­лар құнарлы зерттеулерге ұласып кете­тіндігіне еш шүбә болмасқа тиіс. 2008 жылы “Алаш­тың Асқары” атты жинақтың “Арда тұлға” серия­сымен жарық көруі бұған нақты дәлел және ұлықтаудың бастамасы болып қана қоймай, Ас­қардың бас әріппен жазылатын Ғалымдығы мен Ақындығы арнайы зерттеліп, ғылыми мо­ног­ра­фияларға ұласары сөзсіз. Оған ешбір күмән жоқ! Тұрсынбек КӘКІШҰЛЫ,  профессор, Алматы.