Мәселен, орыс тіліндегі бір ғана «аци» жұрнағымен жазылатын термин сөздердің ұзын саны 884 екен: авиация, ассоциация, адаптация, ассигнация, вариация, глобализация, декларация, приватизация және т.т. Ұлттық заңнама терминдерінің қорындағы шет тілінен енген терминдердің бәрі болмаса да, дені бүгінгі таңда орыс тіліндегі осы «аци» жұрнағы арқылы жазылған нұсқасында қолданылады. Мұның басты себебі қазақ тілінде оның дәл мағынасын беретін балама сөздердің болмауы және заң нормасының мәнін аша алмайтындығынан деген пайымнан туындап отыр. Әйтсе де мағыналық және заңи нормасы жағынан шет тіл терминдеріне қазақша баламасы сәтті табылған терминдердің ұлттық тіліміздегі заңи қолданысқа енген мысалдары да аз емес, айталық, үгіт (агитация), жекешелендіру (приватизация), қауымдастық (ассоциация), құжаттама (документация), жаһандану (глобализация), жарияланым (публикация), орталықтандыру (централизация) және тағы басқалары. Қазақша жұрнақтар арқылы да осы тектес терминдер өздерінің түбірлік негізін сақтап, терминдік қорымыздан орын алған, мәселен, ротация – ротациялау, демократизация – демократияландыру, химизация – химияландыру, электрофикация – электрлендіру.
Этномәдени бірлестіктердің өкілдерімен кездесу барысында айтқан Тіл білімі институтының директоры, профессор Ерден Қажыбектің біз қазақ тілінің фонетикалық, орфоэпиялық және басқа да нормаларын бұзбай, шетелдік терминдерді қазақша айтуға тиіспіз. Бұл бүкіл әлемде қолданылып отырған тәжірибе деген пікірі өте орынды. Оның айтуынша, егер шет тілге ғана тән әріптер әліпбиде болмаса, термин аударылуы тиіс. Бүгінде қазақ тілінде 30 миллион сөз бар. Алдағы бірнеше жылда сөз саны 100 миллионға жетуі мүмкін. Осыншалық тіл байлығымен терминдерді аударуда қиындық тудырмайды.
Латын графикасына көшу тек әліпби ауыстырумен ғана шектелмесе керек. Бұл – шын мәнінде үлкен реформа, ұлттық тілімізді жаңғыртудағы, тіпті ауқымды тұрғыдан алғанда, ұлттық санамызда рухани жаңғырту бағытындағы реформа. Әрине кез келген реформа қиындықсыз іске аса қоймайтыны белгілі. Сол себепті, латынға көшу барысында, біздер дыбыс-әріп-емле үштігінің тұтастығын ғылыми-тәжірибелік әрі әдістемелік тұрғыдан ұштастыра білуіміз қажет.
Қоғамның рухани дамуына жаңа үрдіс беріп отырған бұл реформа мемлекеттік тіліміздің мәртебесін көтеруге де зор үлес қосады. Сол тұрғыдан келгенде ұлттық әліпбиімізді латын графикасына негіздеу – уақыт талабы. Әлемдегі 200-ден астам мемлекеттің 112-сі, былайша айтқанда, әлем халықтарының 60 пайызы, яғни 4,5 миллиарды өздерінің жазу-сызу мәдениетінде латын әліпбиін қолданады екен. Ежелгі төл жазуларының дәстүрінен айнымай келе жатқан Қытай мен Жапония сияқты өркениетті елдердің өзі де соңғы жылдары барлық жарнама агенттіктерінің ақпараттық аталымдарын латын әліпбиімен жаза бастағаны да баршаға мәлім. Міне, осы деректердің өзінен-ақ латын графикасының дүние жүзі аумағындағы маңызының айрықша мәнге ие бола бастағанын аңғару қиын емес.
Латын әліпбиіне көшу тілімізді шұбарландырудан арылтады десек, ұлттық заңнама терминдерінің де сапалық жағынан оң өзгерістерге ұшырайтыны ақиқат. Осы кезге дейін кирилл графикасының ықпалымен дұрыс жазылмай, орыс тілінің фонетикасына сай айтылып, жазылып келген бірқатар терминдер өзінің шынайы ұлттық сипатын иеленеді. Бұл бірінші кезекте заңнама терминдеріне де қатысты мәселе. Бүгінгі таңда жинақталып, сараланған және заң лексикасының негізін құрап отырған, қолданысқа енген термин қорын латын әліпбиіне көшіруге ыңғайлау жұмысы қазірден бастап қолға алына бастауы тиіс. Республикалық Құқықтық ақпарат орталығының қорында жинақталған заңнамалық құжаттардың терминологиясын жаңартылған орфография мен емленің негізінде саралау арқылы латын негізді ұлттық әліпбидегі әр саланың құқық терминдерінің тұтастай бір жүйелі стандартын жасауға болады. Мемлекеттік тілдегі ұлттық заңнама мәтінінің латын әліпбиінде жазылуы лексикалық, терминологиялық жаңа сапалық өзгерістерді қамтитыны айқын. Кирилл әліпбиінде қолданысқа енген бүгінгі терминдердің айтылуы (орфоэпиясы) мен жазылуы (орфографиясы) латын графикасында ана тіліміздің толық заңдылығымен жазылуға тиіс. Ұлттық заңнама лингвистикасының негізін жасайтын терминдердің, әсіресе халықаралық ортақ қолданыстағы, түбірі латынша және Еуропаның басқа да тілдерінен енген терминдердің латын әліпбиінде қазақшалануы мұқият саралау мен ізденістерді талап етеді. Бұл заңнама терминдерін қазірден-ақ ұлттық тілімізге біржола бейімдеу жұмысын жандандыратыны сөзсіз.
Мәди АЙЫМБЕТОВ,
Қазақстан Үкіметі жанындағы Республикалық терминология комиссиясының мүшесі
