Бірақ КСРО-ға АҚШ-тың «Ленд-лиз» бағдарламасы арқылы берілген көмек бәрінен де артық болды. Бұл көмектің ең басты құндылығы сол, соғыс кезінде жойылған барлық қару-жарақтың, әскери және бейбіт мүліктің, техниканың, шикізаттың құнын қайтару міндет етілмеді. Тек соғыстан кейін аман қалған бейбіт мақсаттағы мүліктің бағасы ғана қайтарылды, ол да АҚШ-тың өзі беретін несиеге сатып алынды. Осы талаппен КСРО соғыс жылдары өзіне жеткізілген көмектің тек 7 пайызын ғана төлеген.
Ленд-лиз көмегі КСРО-ға алғаш рет 1941 жылдың қараша айынан бастап жеткізіле бастаған. Тек 1945 жылдың 21 тамызында ғана президент Трумэн КСРО-ға берілетін көмекті тоқтатқан.
Енді осы 3 жыл 9 айда Америкадан не жеткізілгеніне тоқталайық. Осы уақыт аралығында АҚШ КСРО-ға 11,3 млрд доллардың тауарларын жіберген. Бұл 2008 жылдың нарқына шаққанда жуық шамамен 138,3 млрд долларға тең екен. 1940 жылғы КСРО-ның барлық ІЖӨ-сі 417 млрд доллар болған. Бұл соғыс алдындағы және соғыстан кейінгі жылдардағы ең жоғарғы нәтиже деп саналады. Міне, осыдан-ақ «Ленд лиздің» қаншалықты ауқымды көмек екенін көруге болады.
1941-1943 жылдары Германия КСРО-ның өнеркәсіпті аудандарын басып алғандықтан, 1942 жылғы ІЖӨ 30 пайызға азайып кеткен. 78 миллиондай халық жау басып алған аумақта қалды. Осының себебінен халық тұтынатын тауарлар, азық-түлік, дәрі-дәрмек, техникалар мен жарақтар мүлде жетпей жатты. Сол кезде «Ленд-лиздің» көмегі өте зор болды. 1946 жылдан кейін басталған «Қырғи-қабақ» соғыс жылдарында КСРО басшылары «Ленд-лиздің» маңызын төмендететін мәлімдемелер жасап жатты. Бірақ бұл шындыққа үйлеспейтін.
Соғыс жылдарында АҚШ әскери-техникалық көмекті жедел жеткізуге толық қуатты жалғыз ел еді. Одақтастарына «Ленд-лиз» бағдарламасымен көмек қолын созғандығы үшін Гитлер 1941 жылдың 11 желтоқсанында АҚШ-қа соғыс жариялады. Барлық өнеркәсіп аудандары жау қолында қалған КСРО бұл кезде АҚШ-тың көмегіне аса мұқтаж болды. Тіпті жау басып алмаған қалалардан Сібір мен Қазақстанға әскери зауыттар жеткізіліп, олар өнім бергенше қиыншылықтарға тап болған Кеңес Одағының басшылары қатты қысылған. Сол кезде америкалық әскери техникалар мен жарақтар, соның ішінде мыңдаған ұшақтар, танктер, әскери кемелер, автомобильдер, темір жол техникалары, жүз мыңдаған сапалы қару, миллиондаған тонна снаряд пен патрон КСРО-ның белін жазып, мүмкіншілігін арттырған. Соның ішінде 11 мың танк, 2 мыңға жуық өзі жүретін зеңбіректер жеткізілген. КСРО-ның соғысқа дейінгі шығарған танкілер санының 9 пайызын қырғын кезінде АҚШ берген.
1943 жылы КСРО-ның азық-түлік резерві де таусылады. Өйткені жоғарыда айтқанымыздай, оны көбірек сақтаған Батыс аудандар жау қолында қалды. Барлық мамандар, жұмысты шебер ұйымдастыра алатын басшылар соғысқа алынған соң ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі төмендеп кетті. Әкімшіл-әміршіл жүйе халықты қанша қысып, еңбеккүннің нормаларын орындамағандарды атып-асып жатқанымен, негізінен 12-16 жасар балалар істейтін шаруашылықтың еңсесі көтерілмеді. «Бәрі де майдан үшін» деген ұранмен ауылдықтардың соңғы талшықтарына дейін тартып алып, соғысқа жіберіп жатса да, майдангерлерді толық тамақтандырудың мүмкіндігі болмады. Міне, сол кезде америкалық консервілер, май, шоколад және т.б. окоптағы барлық солдаттарға аштықтан құтқарушыдай болған. Тіпті шоколадты алғаш рет америкалықтардың жібергенінен көрдік дейтін ағаларымыз да болған. Қай күнде әзілмен ат бергіш халық америкалық тушенкаларға «Екінші майдан» деп ат берген. Бұл Гитлерге қарсы ашылған екінші майдан деген сөз еді.
«Ленд-лизбен» келген көмек негізінен үш бағытта жетті. Соның ішінде Тынық мұхиты арқылы Қиыр Шығысқа барлық жүктің 47 пайызы әкелініпті. Бұл салмаққа шаққанда 8 млн 244 мың тонна жүк. Екінші бағыт бұл кезде КСРО мен Англия басып алған Иран арқылы жүрген. Барлық жүктің 23,8 пайызы осы бағытпен келген. Бұл – 4 млн 160 мың тонна деген сөз. Үшінші ірі бағыт «Арктикалық конвой» деп аталады, мұндағы жүктер негізінен солтүстікте Архангельск қаласына келіп тұрған. Осы бағытпен 3 млн 900 мың тонна жүк жетіпті. Бұлардан басқа Қара теңіз арқылы да жеткізілген жүктер бар, бірақ оның көлемі мардымсыз. Осы бағыттардың бәрі де қауіпті болған, бірақ соған қарамай, америкалықтар өзінің одақтастық міндетін орындаған.
Бейбіт мақсатқа қолданылатын техникалардың ішінде америкалықтардың «Студебеккер» машиналарын көргендер күні бүгінге дейін ұмытпайды. Ол өте қуатты және жол талғамай жүре беретін өз заманының озық техникасы. Америкалықтар КСРО-ға осы машинаның 184 мыңын жеткізген екен...
Міне, осындай көмекті ұмытуға бола ма? Алайда кейбір «урапатриоттар» оны елегісі келмейді.
