Монографияда ғалым экологияға қатысты әлемдік мәселелер мен Қазақстандағы қоршаған ортаның жай-күйіне кеңінен тоқталыпты. Атап айтқанда, елде қалыптасқан экологиялық ахуал, Қазақстандағы полигондар, адам экологиясы тәрізді көптеген мәселеге назар аударған. Еңбекте Қазақстан экологиясының барлық ұңғыл-шұңғылы қамтылыпты. Ғалым тіпті экология мәселесінің ядролық қарудан да қауіпті екенін айтқан. Яғни, экология мәселесі адамзаттық сипатқа ие болып отыр.
Әрине, Қазақстан экологиясының бұзылуына Кеңес одағы кезінде жүргізілген өндірістік-шаруашылық қызмет пен ғылыми негізсіз жасалған жобалардың ықпалы зор болғаны белгілі жайт. Оған қазақ даласын ядролық сынақ аймағына айналғанын қосыңыз. Осындай факторлардың салдарынан қоршаған ортаға орасан зиян келді. Сөйте тұра тәуелсіздік алғаннан кейін де экологиялық ахуалды тым жақсарта алмадық. Рас, Арал теңізінің тартылуын тоқтату үшін «Кіші Арал» жобасы жасалып, Халықаралық Арал қоры құрылды. Семей полигоны бастаған бірқатар сынақ алаңдарын жаптық. Көгалдандыру жұмыстарына да азды-көпті көңіл бөліп келеміз. Алайда, Қазақ еліндегі экологиялық мәселелер мұнымен ғана шектелмейді. Өзге де күрделі жағдайлар қалыптасқан. Академик мұндай жағдайлардың бәріне жеке тоқталып өтіпті. Монографияның құндылығы да сонда.
Алматы әлемдегі ең лас 25 қаланың біріне айналды
Иә, Алматы әлемдегі ластанған 25 қаланың қатарына кіріпті. Мұндай деректі монографияда академик Әлия Бейсенова алға тартады. Бәлкім, сіз «Алматы дәл Үндістанның кейбір қалаларындай лас емес», дейтін шығарсыз. Мұндай уәж айтуға да құқылысыз. Алайда, Алатау бөктеріндегі шаһар ауасының тым лас екені рас. Қалада жарты миллионнан астам көлік жүр қазір. Қалаға күн сайын кіріп-шығатын көліктердің саны да 200 мыңға жуықтайтын болса керек. Ал бұл ауаны ластауда өзге факторларға қарағанда «қара үзіп» кетеді. Өйткені әрбір мың көлік 3 мың кило көміртегі оксиді мен өзге де зиянды қалдықтар бөледі. Сөйтіп қаладағы көліктер жыл сайын ауаға 280 млн тонна көміртегі тотығын, 56 млн тонна көмірсутек, 28 млн тонна азот тотығын қосады. Көліктерден бөлінетін газдың құрамында 200-ден астам күрделі химиялық қоспа болады екен. Міне, мұндай деректерді оқығаннан кейін «ару Алматы» деген тіркесті қолданудың өзі қисынсыздау көрінеді. Әлия Сәрсенқызы «2 миллион халқы бар Алматы ауасы бұлай ластанып жатқанда, 20 миллион халқы бар ірі қалалар қандай күй кешуде дейтіндер де табылады арамыздан. Жоқ, ластану көрсеткіші жағынан қаламыз 20 миллионнан астам тұрғыны бар Мехико, 17 миллиондай халық өмір сүретін Тегеран мен Шанхай, 10-15 миллионның аралығындағы халқы бар Нью-Йорк, Лондон, Ыстанбұл, Токио мен Мәскеу сияқты қалалардың алдында тұр. Олардың қасында аядай Алматының экологиясын жақсарта алмай жүргеніміз ұят», деп жазады. Монографиямен танысқан адам ластанған қалалардың Алматы ғана емес екеніне көз жеткізеді. Еліміздегі ластану деңгейі жоғары қалалардың қатарына Жезқазған, Қаратау, Қарағанды, Шымкент, Теміртау, Өскемен мен Глубокое кенті кіреді екен. Одан кейін Нұр-Сұлтан, Алматы, Ақтөбе, Жаңатас, Семей, Риддер, Тараз, Ақтау, Балқаш, Шу қалаларының ластану деңгейі әжептәуір екені анықталыпты.
Полигондардың зияны да аз емес
Академик Әлия Бейсенова өз еңбегінде қазақ даласындағы әскери полигондардың да мәселесіне айрықша назар аударған. Кеңес Одағы кезінде ашылған сынақ алаңдары елімізде аз емес екенін жұрт біледі. Өкінішке қарай олардың көбі ядролық сынақ жасау мақсатында қолданылды. Жұрт білетін Семей полигонынан бөлек, Кеңес одағы кезінде Қазақстанның 27 жерінде 38 ядролық жарылыс жасалыпты. Орал өңірінде
8 жарылыс жасалса, қалғаны Ақтөбе, Ақмола, Маңғыстау, қазіргі Түркістан облысы жерінде жасалды. 1990 жылғы мәлімет бойынша, Қазақстан аумағының 16 млн 686 мың гектардан астам жерінде түрлі қарулар сыналған. Ал Семейдің өзінде 468 ядролық жарылыс жасалған. Әлия Сәрсенқызы монографиясында Семей, Байқоңыр, Жем, Арал, Чкалово, Азғыр, Тайсойған, Сарышаған, Төретам тәрізді бірқатар сынақ алаңдарының болғанын жазады. Сонымен қатар әрбір полигондағы жарылыстар саны мен қазіргі хал-күйіне тоқталған. Жасалған сынақтардың қандай зардап әкелгеніне де назар аударады. Сондай-ақ еңбектен ядролық, бактереологиялық қаруларды сынаудың хронологиясын да кездестіресіз. Өңірдің табиғатына келген зиян, түрлі химиялық элементтер мен қоспалардың мөлшері, жарылыс кезінде түсірілген суреттерді де табуға болады. Тіпті 1953 жылы Семей полигонында ядролық сынақ жасалған кезде Қарауыл елді мекенінде қалып қойған азаматтардың тізімі де бар. Дұрысы, олар полигон аумағында қалып қойған жоқ, әскерилер әдейі тастап кетіпті. Сынақ салдарынан елді мекенде қалған 40 адамның барлығы әртүрлі кезеңде өмірден озыпты. Монографияда радиоэкология, адам экологиясы, ғаламдық экология тәрізді бағыттардың да ерекшеліктері сипатталып, мол мағлұмат берілген. Қысқасы, «Қазақ елінің экологиялық ахуалы» атты монография еліміздегі экологиялық жағдайдың толық картинасымен танысуға мүмкіндік беретін еңбек.
