Қылмыс. Журналистің денесі әлі күнге табылмады. Бірақ зерттеу тобы дәйек болатын аудио жазбаларға қол жеткізген. Агнес Каламар 26 маусым күні БҰҰ-ның Адам құқығы жөніндегі кеңесте есепті жарияламақ. Егер естеріңізде болса, Сауд билігін жиі сынап келген Вашингтон пост газетінің тілшісі Жамал Хашогги 2 қазан күні Ыстанбұлда орналасқан Сауд Арабиясының консулдығына өзінің неке құжатын алып кету үшін қалыңдығымен бірге келген. Алайда сол күйі ол ғимараттан шықпаған. Істі зерттеген Түркия прокуроры журналист Хашогги консулдыққа кірген бойда тұншықтырылып, кейін денесі бөлшектелгеннен кейін ғана консулдық ғимаратынан шығарылған деп мәлімдеген еді. Түркия ақпарат агенттіктері осы операцияны орындау үшін Сауд елінен 15 агент арнайы келгенін, мақсатына жеткен соң сол күні-ақ Түркиядан әртүрлі уақытта ұшып кеткен деп жазды. Дәлел ретінде олардың Ыстанбұл әуежайындағы фото-бейне жазбалары жарияланды. Аталған агенттердің бірнешеуі ханзада Мұхаммед бин Салманның жеке оққағары екен. Келгендердің арасында белгілі паталог-анатом Салах Мұхаммед әл-Тубаики да болған. Яғни, егер адам денесі бойынша маман да Ыстанбұлға арнайы ұшып келсе, онда 15 агент журналист пен жай ғана сұхбат құрғысы келмегені белгілі.
Қалай болған? Егер журналист жабық ғимаратта өлтірілсе, онда осыншама ақпарат қалай мәлім болды деген сауал туындайды. Бір нұсқа бойынша Хашогги консулдыққа кірген кезде қолындағы Apple Watch сағаты қосылып, бүкіл қылмыс жазылып қалған. Жазба мәліметтер базасына (бұлтқа) бірден кеткен. Түркия барлаушылары сол жазбаға қол жеткізіпті. Кейін оны кейбір Батыс елдерімен де бөлісті. Алайда басқа нұсқа бойынша консулдық ғимаратында Түркия барлаушылары тыңдау құрылғыларын орнатқан. Жазбаға сәйкес, Хашогги ғимаратқа кірген бойда төбелес басталған. Көп өтпей, қылмыскерлер оның денесіне арнайы дәрі салып, дене мүшелерін тірі кезінде-ақ бөлшектей бастаған.
Ж.Хашогги деген кім? Хашогги Сауд Арабиясындағы ықпалды әулеттен шыққан. Ол жастайынан журналистикаға ерте араласқан. Тіпті, террорист Усама Бен Ладеннен бірнеше рет сұхбат алған. Онымен жақсы қарым-қатынаста болыпты. 2000 жылдан бері Сауд Арабиясында түрлі газеттерде бас редактор қызметін атқарған. Хашогги соңғы жылдары Саудиядағы салафизмді, ханзада бин Салманды сынап келген. Алайда ол Дональд Трамптың жүргізген саясатын сынаған соң оған өз елінде журналистикамен айналысуға тыйым салынған. Сөйтіп ол АҚШ-қа көшіп, 2017 жылдан бері Вашингтон пост газетіне мақала жазып тұрған. Болжам бойынша Хашогги Туиттерде Саудия билігін қолдайтын тролльдарға қарсы «аралар отряды» деген жобаға қаражат тапқан. Яғни, интернет-белсенділердің тобы. Осы жоба оның өліміне себеп болуы да мүмкін. БҰҰ-ның арнайы баяндамашысы Агнес Каламар тергеу аяқталған соң мынадай тұжырымға келіп отыр: «Халықаралық тергеуді талап ететін дәлелдерді ескере отырып, тақ мұрагерін қылмыстық жауапқа тарту – логикалық қадам деп ойлаймын. Ханзаданы Хашоггиді өлтірмегеніне нақты айғақ келтіргенше, оны санкциялық тізімге қосуды сұрар едім. Осы іске байланысты 20 адам тұтқындалған. Солардың 11-не ғана айып тағылып, өзгелеріне неліктен мұндай шара қолданылмағаны белгісіз. Сондықтан мұндай процесс көкейге сенім ұялатпайды».
Ханзадаға санкция салына ма? Журналист өлімін зерттеген Агнес Каламар бұл қылмысқа жауапты кісілерге, Сауд ханзадасы Мұхаммед бин Салманға қарсы Батыс елдері санкция салуы қажет деген кеңес айтып отыр. Алайда бұл мүмкін бе? БҰҰ-дағы мемлекеттер бұл кеңеске құлақ аса қоя ма? Бұл ұйымда сөзі жүретін бірнеше мемлекет мұнайлы Саудиямен қатынасын бұзғысы келмейді.
АҚШ. Сауд елі АҚШ-тың ең ірі қару-жарақ сатып алатын клиенттерінің бірі. 2017 жылы 110 млрд долларға тапсырыс берді. Егер Вашингтон ханзада Салманға санкция салуға келіссе, онда әлгі келісімшарттан айырылып қалуы мүмкін. Әрі бұл ел АҚШ-тың Таяу Шығыстағы ірі одақтасы. Оған қоса, Трамптың күйеу баласы Джаред Кушнер ханзадамен тығыз қарым-қатынаста. Яғни, Америка бұл қадамға бара қоймас.
Ресей. БҰҰ-да ықпалды мемлекеттің бірі – Ресей. Сауд Арабиясымен тауар айналымы былтыр 1 млрд доллардың көлемінде болды. Көп емес. Тәуекел аз. Яғни, Мәскеу санкцияға келісуі мүмкін. Бірақ екі ел ОПЕК ұйымы аясында әлемдік нарықтағы мұнай бағасын реттеп отырады. Сондықтан БҰҰ-ның санкциясына қосылмау үшін Ресей біраз саудаласуы мүмкін. Оған қоса, Ресей журналист құқығы, сөз бостандығы үшін күресетін ел деп айту өте қиын. Мәскеу қайта осы жағдайдан өз пайдасын көріп қалуға тырысатын шығар.
Қытай. БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінде отырған елдің бірі – Қытай. Бұл ел Сауд еліне қарсы санкцияға келісе қоймас. Себебі биыл ақпан айында дәл сол ханзада Салман Бейжіңге барған сапарында Қытаймен 28 млрд долларлық келісімшартқа қол қойды. Оған қоса, сол кезде Қытай терроризмен күресуге құқығы бар деп мәлімдеп, бұл елдің Шыңжаңда миллиондаған мұсылманды лагерьлерде ұстауын қолдап кеткендей болды. Бұл мұсылман әлемі күтпеген мәлімдеме еді. Басқаша айтса, қос тарап өзара келісті. Екі елдегі қылмыстарға көз жұмды. Жалпы, Қытай да демократия үшін жан беретін ел емес.
Еуроодақ. Ендігі үміт Еуроодақта. Егер Еуропа журналист Жамал Хашоггидің өлімі үшін БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінде Сауд Арабиясына қарсы санкция салуды табандап талап етсе, онда жағдай өзгеруі мүмкін. Кейбір айыптылардың жазаға тартылуына қол жеткізуге де болады. Алайда Мұхаммед бин Салманның жауаптылардың қатарында болады деп айту қиын. Жалпы, бұған дейін әлгі ханзада елінде әйелдерге көлік айдауға алғаш рұқсат беріп, кинотеатр ашып, жас реформатор, либералды өзгерістерді қолдаушы ретінде танылған еді. Ал шын мәнінде, мүлдем олай емес екен.
Билікке талас. 33 жастағы ханзада Мұхаммед бин Салман әкесі король Салманның үшінші әйелінен туған баласы. Қазіргі қызметі премьер-министрдің екінші орынбасары, Қорғаныс министрі, тақ мұрагері. Сауд еліндегі ықпалы жағынан екінші адам. Ол 2017 жылы елінде Сыбайлас жемқорлыққа қарсы комитет құрып, пара алу мен пара беруге қатысы бар деген біраз ханзада, кәсіпкер, мемлекеттік қызметкерді тұтқындап, олардан 100 млрд долларға жуық қаражатты тартып алып, бюджетке құйды. Бұл олардың өз бостандығы үшін төлеген ақысы еді. Ханзада осылайша «заңдастырылған пара» арқылы жемқорлықпен күресуге тырысты және өзіне біраз қарсылас тапты. Бірақ әкесі корольдің қолдауы оған сенімді әрекет етуге мүмкіндік берді. Алайда Хашогги ісі ушыққан соң бұл елдегі ең ірі 7 рудың басын қосатын «ғұламалар кеңесі» Мұхаммед бин Салманды мұрагерліктен алып тастап, оның орнына 76 жастағы басқа ханзада Ахмед бин Абдул-Әзизды қою мәселесін қарастырған. Король тірі тұрған кезде бұл жоспарды іске асыру, әрине қиын. Оған қоса, АҚШ-та жас ханзаданы қолдауын әлсіретті. Біріншісі, Хашогги ісі болса, екіншісі ханзаданың соңғы кезде Ресеймен жақындасуы. Қысқасы, тақ мұрагерінің қазіргі саяси жағдайы біраз әлсірей бастады.
Жалпы, Жамал Хашоггидің өлімі XXI ғасырда да әлі де болса сөз бостандығының құны тым жоғары екенін, тіпті, адам өмірі қиылуы мүмкін екенін дәлелдеді.