Колониалды Америкадағы дискриминация өте қатты еді. Мыңдаған афроамерикалықтар жылдар бойы еуропалық колонистерге құл болып, ешқандай құқыққа ие болмады. Негізінде сегрегацияға 1863 жылы ресми түрде тыйым салынғанымен, іс жүзінде қара нәсілділерді кемсіту мен қоғамнан алыстату тоқтаған емес-тін. Бұл тек адамдар арасында қалып қоймай, ғылымға да әсерін тигізген еді. ХІХ ғасырдың зиялылары өз еңбектерінде ақтарды басқаларынан артық, оларды физикалық тұрғыдан күштірек әрі ақылдырақ деп сипаттаған болатын. Мұндай тұжырымдарды ұстанғандар қатарында Жозеф де Гобино, Жорж Ваше де Ляпуж, Густав Лебондар бар еді. Дискриминацияны тоқтату идеясын АҚШ-та Джон Кеннеди бастаған болатын, өмірден өткен президенттің құрметіне қабылданған заң сегрегацияға нүкте қойып, қара нәсілділердің қоғамның толық мүшесіне айналуына үміт берді. Дискриминация белең алып тұрған уақытта ақтар мен қаралар қоғамдық орындарда, автобустарда бөлек отырып, бөлек мектептерге баратын еді. Алайда бүгінгі қоғамда да дискриминация әлі сақталып келеді. Оған мектептердегі қысым көрсетуден бастап, жұмысқа қабылдаудағы әділетсіздіктер туралы оқиғалар дәлел.
Тарихта бұған мысалдар көп. Адольф Гитлер 1936 жылы Берлиндегі Олимпиада ойындарына еврейлер мен афроамерикалықтардың қатысуына қарсы болған. Дегенмен, Халықаралық Олимпиада комитеті Германияға Олимпиада хартиясын бұзуға тыйым салады. Осылайша, өз принципінен бас тартпаған Адольф Гитлер жүзден жүйрік шыққандарды марапаттау рәсіміне мүлде қатыспайды. Дәл осы додада спринт шебері, америкалық спортшы Джесси Оуэнс жеңіске жеткен еді. Джесси Оуэнс нәсіліне қатысты сегрегацияның Олимпиада чемпионы атанғаннан кейін де тоқтамағанын айтады. Оған өз елі АҚШ-та жұмыс бермей, спортшы отбасын асыру үшін жылқылар, иттер, тіпті кенгурумен жарысуға келісім беріп, ақша табуға мәжбүр болған.
Заманның өзгеруі дискриминацияның ауқымын да кеңейте түсті. Ендігі кезекте бір жынысты некеге қатысты дискриминация талқылана бастады. Осылайша, қоғам некенің жаңа түрін мойындауды қарастырды. Алайда бұл бастамаға қарсы топтар аз болмады. 2001 жылы Голландия бірінші болып бір жыныстылар некесін заңдастырды, бүгінде оған әлемнің 29 елінде рұқсат берілген.
Қазақстан әу бастан көп ұлтты мемлекет. Еліміздегі түрлі этностың бейбіт күн кешуінде Қазақстан халқы Ассамблеясының үлесі зор. Дегенмен еңбек нарығында, отбасы институтында жас пен жынысқа қатысты кейбір заң бұзушылықтарды жоққа шығара алмаймыз.
Бүкіләлемдік экономикалық форумының 2017 жылғы статистикасы Қазақстанның әлемдік гендерлік теңдік рейтінгінде 52-орында екенін көрсетті. Ал статистика комитетінің ақпаратына сүйенсек, 2017 жылы ерлер мен әйелдерге төленетін жалақының айырмашылығы 3,3 пайыз болған. Яғни, еркектердің жалақысы әйелдерге қарағанда көп деген тұжырым расталып отыр. Біздегі жоғары лауазымдағы әйелдер саны аз, оған қоса оларға сол қызметтегі ер азаматтарға қарағанда, азырақ жалақы төленеді. Осы орайда елімізде әйел ректорлардың саны – 14, ал ЖОО-ны басқаратын ерлер 100 екенін айтып кеткен жөн. Гендерлік дискриминация Атырау мен Маңғыстау облыстарында аса байқалады. Маңғыстауда орташа есеппен ер адам жалақысы 342 518 теңге болса, әйелдерге 146 359 теңге төленеді екен. Атырауда ер адамның жалақысы 342 518 теңгеге жетсе, әйелдер орташа есеппен 146 359 теңге табыс табады. Яғни, табыс айырмашылығы 2 еседен жоғары. Әлем сарапшылары әйелдер қауымы мемлекеттің ІЖӨ-не 40 пайыз үлес қосатынын айтады. Ал Бүкіләлемдік экономика Форумы әйелдер мен ерлерге бірдей жалақы төлеу мемлекет экономикасының дамуына үлес қосатынын дәлелдеген. Бұл тәжірибе Норвегия, Швеция, Исландия, Финляндия сынды мемлекеттерде кеңінен қолданылып келеді. Дегенмен, жынысқа байланысты дискриминация дамыған мемлекеттерде де сақталған. Оған АҚШ-тың Ұлттық ғылым қоры жасаған зерттеулері дәлел бола алады. Олардың айтуынша, АҚШ-тағы ер мен әйел ғалымдар саны шамалас болса да, әйелдердің 5-21 пайызы ғана жұмыспен қамтылған. Оған қоса, әйел ғалымдар «қарсы жыныстағы» әріптестері алатын жалақының тек 82 пайызын ғана алады екен, физика саласындағы әйелдер болса, тіптен 60 пайызын қанағат тұтып жүрген көрінеді.
Бірақ бүгінде қара нәсілділер құқықтарының тапталғанын желеу етіп, ақылға қонбайтын шаралар да жасайды. Мәселен, 2017 жылы Гарвардтағы афроамерикалық студенттер университет бітіру кешін ақтардан бөлек жасауды ұсынған екен. Ал Нью-Йорк университетіндегі білім алушылар студенттер қалашығының әкімшілігінен афроамерикалықтар үшін арнайы бөлек қабат сұраған.
Тіпті, көрерменге жол тартқанына көп болмаса да, IMDB онлайн-кинобазасындағы рекордты жаңартқан, көрермен көзайымына айналған «Чернобыль» сериалы да сынға ұшырады. Британдық сценарийст Карла Мари Свит әлем рейтінгінде көш бастаған сериалда қара нәсілді актердің болмауына көңілі толмағаны туралы Twitter желісіндегі парақшасында жазды. Бұл әлеуметтік желілерде қызу талқыға түсіп, көбі атақты сценарийсті келемеждеді.
Бүгінде халықаралық компаниялар дискриминацияға қарсы саясат жүргізіп, түрлі шараларды қолға алып жатыр. Сауд Арабиясында да әйелдер құқығы қорғалып, бұрын мүмкін болмаған көлік жүргізу сияқты басқа қоғамда қарапайым саналатын құбылыстарға рұқсат берілді. Ғарышқа адам ұшырып, жасанды интеллекті игеріп жатқан әлемде теңсіздік деген ұғымның болуының өзі өкінішті. Адамды әлеуметтік жағдайына, терісінің түсіне, жасына не жынысына қарап бөлу дұрыс еместігін бүгінгі қоғам қабылдауы тиіс. Осыдан 55 жыл бұрын қабылданған заң көп мәселенің түйінін шешпесе де қазіргі теңсіздікке қарсы жүргізіліп жатқан саясатқа бастама болғаны анық.
