Бұл туралы Алматыда «Алматы – алма орталығы: экономикалық, экологиялық және мәдени келешегі» атты халықаралық форумда айтылды. Форумның пленарлық сессияларының арасында германиялық эколог Петер Чесселман мырзамен әңгімелескен едік. Ол әлемдік қауымдастықтың алма жемісін будандастыруға көңіл бөлуінің соңы оның формасына ғана әсер еткенін айтты. Яғни, қазіргі алма бизнесіндегі трендтің өлшемімен қарағанда, оның дәмі мен иісі екінші орынға ысырылып, сақталу формасына ғана басымдық беріле бастаған.
«Мен эколог ретінде Қазақстанда өсірілген алмаға, оның дәміне басымдық берер едім. Себебі КСРО кезінде қызмет бабымен Мәскеуге, Алматыға жиі келетін әкем өзімен бірге үйге апорт алмасын әкелетін. Кәсіби маман ретінде Қазақстанның апортын бірде-бір алмамен теңестіре алмаймын. Қазақстанның Алатауы Ресейдің орманды алқаптарында өскен алманың Сиверс деп аталатын сұрпының бағын ашқанын, теңіз деңгейінен 950-1200 метр биіктікте ғана ол өзгеше форма мен дәмге ие болғанын, кейін апорт атанғанынан хабарымыз бар. Соңғы жылдары алманың бұл түрі өзінің бастапқы формасынан айырылып қалды. Сол себепті оны будандастырмай, таза сақтап қалсаңыздар ғана дәмі өзгеше жеміс түрімен ерекшелене аласыздар», дейді Петер Чесселман.
П.Чесселманның сөзінен ұққанымыз, әлемнің ықыласы Алматының алмасына ауып тұр. Ал біз сол алманы жоғалтып алудың алдында тұрмыз. Генетик ғалымдардың «Nature Communications» журналында жарияланған зерттеулері де «Malus domestica» атты алма сұрпы біздің елімізден тарағанын дәлелдейді. Алманың отаны – Алматыдағы жабайы алма ағашы. 1793 жылы оған алғаш сипаттама берген Ресей ботанигі Иоганн Сиверстің құрметіне «Сиверс алмасы» (Malus siversii) деген атау алды.
Соңғы жылдары қоғамда «апорт деградациясы» деген әңгімелер жиі айтылып жүр. Әлемнің таңдайы жеуге асық атақты апорттың көз алдымызда майдаланып кетуіне экологияның түк те қатысы жоқ көрінеді. Оған тек адам факторы ғана кінәлі.
Қазақстан жеміс-жидек шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының қызметкері Балнұр Қабылбекова апорттың сортқа бөлінбейтінін, тек қана формасымен ерекшеленетінін айтты. 1990 жылдары Алматы қалталыларының тау бөктерін «жаулап» алуы апорттың сыртқы формасына, көлемінің ұсақталып кетуіне тікелей ықпал етті. Тіпті соңғы жиырма жылдықта оның бұрқыраған хош иісі де жойыла бастаған.
«Апорттың деградациясына адам факторы ғана кінәлі. Оны қалыпқа келтіру үшін Алатаудың теңіз деңгейінен 900-1200 метр жоғары тұрған бөктерінде апорт өсетін белдеудегі алқаптарды, жер телімдерін мемлекет иелігіне қайтарып алу керек. Біз бұл мәселені айтып Президент Әкімшілігіне, Үкіметке хат жаздық. Әзірге нәтиже жоқ», дейді Балнұр Қабылбекова.
Соңғы бірер жылда Қазақстанда өсетін апорт түрі мен дәміне қарай ерекшелене бастапты. Осыдан бірнеше жыл бұрын институт ғалымдары Шығыс Қазақстанның Тарбағатай тауларында өсіп тұрған алманың «Сиверс» сұрыпының бірнеше түбін алып, оны апорт алмасымен будандастырды. Институт осы алқапты аналық бақ ретінде сақтап, оны көшет ретінде көбейтуге ниеттеніп отыр екен. «Бұл әрекеттер апорттың қайта қалыпқа келуіне тек мультипликативті ғана әсер етеді. Нағыз апорт жоғарыда айтып өткендей Алатаудың бөктеріндегі апорт өсетін белдеуді мемлекет иелігіне қайтарып алғанда ғана қалыпқа келеді. Оған ғалымдардың құзіреті жетпейді», дейді Б.Қабылбекова.
Асылдың сынығындай жұрнағы ғана қалған Алматының апортының «сыртқы қарсыластары» көбейіп кеткенін кәсіпкер Марғұлан Сейсембаев та айтты. Ел ішінде «алма магнаты» атанып кеткен кәсіпкер бірнеше жылдан бері Алатаудың етегінде алма өсіріп келеді. Кәсіпкердің айтуынша, нағыз табиғи, күн сәулесі мен таудың салқын ауасын сіңіріп өскен алманы өсірудің құны да қымбат. Жасанды жылыжай мен табиғи емес жарық, жылу апорттың табиғатымен мүлдем үйлеспейді екен. Осы және басқа факторларды тізіп, алдымызға жайып салған кәсіпкер алма экспортының әлеуетін тиісінше пайдалана алмай отырғанымызға қынжылды. Соған қарамастан алма бизнесі соңғы жылдары кенжелеп болса да дамып келеді екен. Бірақ бұған кәсіпкерлер мен мемлекет тарапынан бизнес көзі деп қарау белең алып тұр. Ең бастысы, адамдардың әлеуметтік жағдайы, төлем қабілетінің сын көтермейтіні апортымыздың ішкі нарықтағы тынысын тарылтқаны анық.
Мәселен, белгілі кәсіпкер 2018 жылы алманың нарықтағы бағасы 1 килоға 240 теңге болғанын айтып өтті. Бұл – сырттан келген импорт алма құны. Ал қазақстандық апорттың ел ішіндегі бағасы 300-350 теңгенің айналасында тұрақтаған. 2018 жылы Ресейге 1 кило алманы 320 теңгеден экспорттаған. Ал ресейліктер қазақтар өсірген алманың келісін 350-400 теңгеден сатып алуға дайын отыр екен.
«Ресейліктер бағасына қарамай дәмді, экологиялық жағынан таза алма экспорттауды сұрайды. Біз бұл сұранысты орындаймыз. Ал қазақстандықтар арзан алма іздейді. Өнімді арзан бағада ұсынуға біздің шамамыз келмейді. Алматының дүкендері мен базарларындағы құны 250-300 теңгеден аспайтын алмалар Қытай мен Польшадан келіп жатыр. Демек Қазақстанда алманың бағы халықтың экономикалық жағдайы жақсарғанда ғана «жанады». Сол кезде ғана қазақстандықтар бағасына қарамай экологиялық таза өнімдерді сатып ала бастайды. Бұл – уақыттың еншісіндегі мәселе», деп сөзін түйіндеді М.Сейсембаев.
Халықаралық форум болғандықтан шетелдік алма экспортерлеріне де өсірген өнімдерін таныстыруға, жарнамалауға мүмкіндік берілді. Италиядан келген алма өсіруші Карт Вернт соңғы он жылда Италия әлемдегі ең ірі алма экспорттаушылардың қатарына қосылғанын тілге тиек етті. Оның пайымдауынша, мұның ешқандай құпиясы жоқ. Химиялық қоспалардан бас тартып, тек органикалық тыңайтқыштарға басымдық берілсе болғаны. «Алмасымен мақтана алатын кез келген мемлекет өз өнімдерін біздің жерде өскен алманың дәмімен салыстырады. Қазір Италия ішкі нарықты емес, сырт елдерді де қамтамасыз ететін деңгейге көтерілді», деді К.Вернт.
Одан әрі Вернт мырза Италияда жер тапшылығынан вертикальды жылыжай дамып келе жатқанын жеткізді. Мұндай жылыжайда алма ағаштарын биік үйлердің шатырына да егуге және одан мол өнім алуға мүмкіндік бар екен. «Бұл ретте бізге ғылым көмекке келді. Қазір ұзындығы 1,5 метрден аспайтын алмадан бір маусымда 80-100 кило өнім алуға болады. Мұндай тәжірибені сіздермен бөлісуге дайынбыз», деді К.Вернт мырза.
Айта кету керек, бұл шараны Қазақстанның табиғатты сақтау жөніндегі эко-қозғалысының белсендісі, қоғам қайраткері Ажар Жандосова ұйымдастырды. Форум «ALMA – Apple» қалалық қоғамдық бастамасы аясында өтті. Жиын Алматының алма қаласы ретіндегі бұрынғы даңқын дәріптеп, қайта жандандыру мақсатында жыл сайын өткізіліп келеді.
АЛМАТЫ
