Жинақтың құрастырушысы, Қазақ ұлттық өнер университетінің профессоры, шертпе күйдің шебері Жанғали Жүзбай күйшінің «Салтанат» күйін орындап, Төлеген күйші жөнінде жазылған зерттеулер мен ғылыми еңбектерге айрықша тоқталып өтті. Бұл ретте белгілі ғалым Рахманқұл Бердібай, жазушы, сыншы Төлеген Тоқбергенов, фольклоршы Уәли Бекенов, этнограф-ғалым Ақселеу Сейдімбек сынды айтулы тұлғалардың күйші шығармашылығы туралы толғаныстары алға тартылды. Әйгілі композитор Нұрғиса Тілендиев ағамыздан: «Төлеген гений ғой!» деген асыл сөз қалған екен. Файзолла Үрмізов, Генерал Асқаров сияқты замандастарымен бірге Қаратау күй мектебін аспандатқан өнер иесінің «Мелодия» фирмасынан кезінде күйтабағы шығыпты. Інжу-маржан күйлері насихатталып, оркестрге түсіріліпті. «Қазақтың дәстүрлі 1000 күйі» антологиясына еніп, мектеп бағдарламасына аты жазылыпты.
Күйшінің өмірі мен шығармашылығы жайында алғаш қалам тартқан Жаулыбай Иманәлиев пен Мұхит Айтқалиев екені, 1975 жылы «Қаратау шертпелері» деген атпен басылып шыққан бұл жинаққа Төкеннің орындауындағы таңдамалы күйлердің енгізілгені, одан кейін Уәли Бекеновтің «Күй табиғаты», «Шертпе күй шеберлері» атты монографиялық зерттеулерінен орын алғаны, Т.Момбековтің төл шәкірті Біләл Ысқақовтың авторлығымен 1995 жылы «Өнер» баспасынан «Салтанат» деген атпен күйшінің жауһар туындылары жеке жинақ болып жарық көргені тілге тиек етіле келіп, теріскейдің байырғы майда қоңыр күй дәстүрін шашасына шаң жұқтырмай бүгінгі күнге жеткізген дарабоз домбырашы ретінде жоғары бағаланды.
Кеште шертпе күйдің дүлдүлі Рымхан Әбілханұлы, өнертанушы, домбырашы Ардаби Мәулет орындауында Төлеген Момбековтің күй-нұсқалары ерекше мақаммен құбылып, өзгеше ырғақта қанат қақты. Белгілі қаламгерлер Орынбек Жолдыбай, Есқара Тоқтасынұлы, филология ғылымдарының докторы Жантас Жақыпов, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Несіп Жүнісбаев, туыс інісі Қаршығабек Қамбарбеков, Қазақ радиосының шеф-редакторы Қошан Мұстафаұлы, медицина ғылымдарының докторы Бақытжан Биімбетов, техника ғылымдарының докторы, академик Бақтыбай Қасымбеков, журналист Аманғали Қалжанов т.б. күй жанашырлары тұлғаның сазгерлік-орындаушылық дәстүрін жаңғырту тұрғысында ой өрбітті.
Кешке күйшінің қызы Қызжан Момбекова қатысып, әке туралы естеліктерімен бөлісті. «Әкем домбыраны Назармен бірге туған Бапыш атамнан үйренген екен. Қазақтың күй тарихында бұл кісінің орны бөлек саналады, Қаратаудың көне сарынына молынан қанып, бабалардың күй-көшін үзбей ұзартқан танымал тұлғалардың бірі. «Созаққа барсаң, күйшімін деме…» деп Мұхтар Әуезов айтпақшы, құт дарыған киелі өңірден Тоқа, Бапыш, Сүгір, Жаппас Қаламбаев, Генерал Асқаров секілді небір дәулескер күйшілердің, Құлыншақ пен Құлжабай ақындардың, беріректе Сәуірбек Бақбергенов, Тәкен Әлімқұлов, Асқар Сүлейменов сияқты әдебиет алыптарының шығуы кейінгі өскелең ұрпақ үшін өнеге мектебі десек, сол ғажап дәстүрдің елордадағы айтулы оқу орнында орнығып жатуы қандай жарасымды. Сан ғасырлық тарихы бар Қаратаудың теріскейінде айтыскер ақын, жыршы Құлжабай Төлеуовті білмейтін жан некен-саяқ. Әкем сол кісімен ақындар айтысына түсіп, шығармашылық жолы әуелі сөз өнерінен бастау алған еді. Кестелі ойды қиыстыра алу қабілеті оның күйші ғана емес, жан-жақты өнер иесі болғанын айғақтай түседі. Алайда әлгі айтыстардың жазбаша нұсқасы сақталмағандықтан, бұл туралы толыққанды мағлұмат таба алмадық. Бәлкім әлі де ізімен індете түсіп зерттесе, «Алтынды тот баспайды» демекші, табылып қалар деп үміттенемін.
Әкем мұқабасы қызыл түсті дәптерін жанынан еш тастамайтын. Содан ойда-жоқта көз жазып қалдық. «Толғау» жинағынан Жәми Мұсаұлының өлеңіне жазылған «Хат-өлеңін», Құлжабай ақынның дастанына шығарған «Үміттің зарын» көзім шалғанда, әлгі дәптер тағы да санама сарт ете қалды. Абайсызда жоғалтып алмағанымызда, ондағы жауһар жырлар арқылы өзі де ақындықтан қара жаяу болмағанын айғақтайтын құнды дерек ретінде жинақты қомақты ете түсер еді-ау» деп әңгімесін түйіндеді.
Көп жыл мектепте ұстаздық етіп, зейнетке шыққан асылдың сынығы бүгінде астанада тұрып жатқанын айтты. Тайқоңырдағы орта мектеп Төлеген Момбеков есімімен аталып, ескерткіші орнатылғанын, ауылда көшеге аты берілгенін сүйсіне жеткізді. Төрт ұл, төрт қызым бар, үлкен ұлым Шералхан «Салтанат», «Бозінген», «Қаратау шертпесін» әжептәуір орындайды. Бірақ өнер жолына түскен жоқ деді. Момбековтер әулетінен Қайрат пен Салтанаттың да кішкентай кездерінен домбыраға жақын болып өскенін естідік.
Ал енді «Толғау» күй жинағының ерекшелігі туралы айтатын болсақ, «Бозінгеннің бүлкілі», «Телқоңыр», «Бесжорға», «Шалқыма», «Қосбасар», «Жолаушының жолды қоңыры», «Қаратау шертпесі», «Салтанат», «Қанағат», «Анама», «Екі жүз елу жыл» сияқты жалпы бас-аяғы 33 күйдің нотасына қоса әр күйдің шығу тарихы туралы жан-жақты мағлұмат берілген энциклопедиялық еңбек іспетті. Екіншіден, күйшінің атасы – Бапыш Қожамжарұлының осы жинаққа «Қаражорға», «Үш Қарқара, Көктөбе», «Ыңғай төкпе» атты күйлері енгізіліпті. Бұл кісінің атақты күйші болғанын біреу білсе, біреу біле бермеуі мүмкін. Сондықтан оның осы үш туындысының өзін қазақ ұлттық күй өнеріне қосылып жатқан сүбелі үлес деп есептейміз.
Автор өзінің алғысөзінде: «Кезінде «Бозінген», «Қосбасар», «Қаратау шертпесі» сияқты қаратаулық сарындарға қатысты даулар болған. Білікті ғалымдар бұлардың Сүгірге де, Төлегенге де ортақ мұра екендігін мойындаған. Тіршілікте ұстаз-шәкірт болып сыйласқан, рухы бір ұлы күйшілерді бөлмей, дәуірдің бірегей үні деп қабылдау абзал іс боларын ел ұққандай. Осы күні Сүгір мен Төлегенді бөлетіндер некен-саяқ» деген ойды алға тартады. Мысалы, халық композиторлары күйлері топтастырылған тараудағы «Бозінгеннің бүлкілі» күйіне – Ықылас – Сүгір – Төлеген, ал «Қосбасарға» Тәттімбет – Сүгір–Төлеген деп шығарманың авторы көрсетілетін тұсқа үш күйшінің есімі қатар берілген. Бұл жерде не себепті екі күйді үш адамға бірдей телиді деген сұрақ тууы заңды. Мұның жауабы – жинақтың өзінде. «Қаратау күйлерінің білгірі Төлеген Тоқбергенов мынадай пікір жазыпты: «Бұл өзі әу баста «Бозінгеннің бүлкілі» болып Ықыластың қара қобызында тартылған еді. Одан Сүгір еншілеп, домбыра пернесіне басқаша өрнектеген. Міне, сол күйді Төлеген тартқанда тағы да қызық хал кештік. «Бозінген» мүлде өзгеріп кетті. Тек Төлегенге ғана лайық өзгеше дыбыстар, ырғақтар туды. Бірақ Төлеген шынында Сүгірге еліктей тұра, кейіннен жаңа күйдің, өзіне ғана тән күйдің туғанын аңғармаған еді».
– Кеңес кезіндегі күйтабақтарды шолатын болсақ, – дейді автор, – «Бозінген» күйі 1968 жылы «Тулеген Момбеков (домбра). Казахские мелодии» атты күйтабаққа Төлеген Момбековтің орындауымен халық күйі болып жазылды. 1973 жылы бұл күй Генерал Асқаровтың тартуында Сүгірдің күйі аталып шықты. 1980 жылы «Бозінгеннің бүлкілі» күйі Төлеген Момбековтің орындауында сегіз күйтабақтан тұратын «Қазақтың аспапты музыкасының антологиясы» жинағының 1-табағына халық күйі деп жазылды. 1984 жылы шыққан Қазақтың мемлекеттік академиялық халық аспаптар оркестрінің «Сарыарқа» атты күйтабағында Сүгірдің күйі делінсе, 1989 жылы Төлеген Момбековтің тартуында шыққан күйтабақта тағы да халық күйі деп берілді. «Қосбасар» күйінің де күйтабақтағы авторлары солай, әр жылғысында түрліше, бірде Тәттімбеттің, енді бірде халық күйі болып тарады.
Кеңес дәуірінде қазақ ұлттық күй өнері мен ата-бабаларымыздың жауһар мұрасына деген көзқарастың қай деңгейде болғаны осы бір-екі күйдің төңірегіндегі ала-құла мағлұматтардың өзінен-ақ айқын сезіледі. Осы тұрғыдан алғанда, «Толғау» келешек күйшілер үшін пайдасы мол оқу құралы болмақ. Бір сөзбен айтқанда, бұл оқулық – межелі мақсатқа жету үшін күйді тарта білу жеткіліксіз, ол үшін домбырамен бірге әр күйшінің көкірегі де бірдей сайрап тұруы керек, күйдің арғы-бергі тарихын білу – парыз деген талап.
