Бір байқағаным, Талғат ағамыз өз замандастарынан гөрі жастарға жақын еді. Қашан көрсең айналасын жастар қоршап жүретін. Жастарға еркелейтіні де бар еді ағамыздың. Онысы өзіне жарасатын. Жастарға жасаған қамқорлығы жайында ағамыз дүниеден өткелі бері әлеуметтік желіде жазылып, айтылып жатыр ғой. Мен де өзіме қатыстысын айтайын. 2012 жылы «Дидар» газеті А2 форматына көшкенде, яғни қалың болып шыққан кезде «Путинмен күрескен қазақ» деген мақалам жарық көрді. Сол мақаланы жазуға себеп болған, Ресейдің бүгінгі президентімен күрескен, Семейде тұратын Мұрат Керімбаевты тауып берген Талғат ағамыз еді. Бір жылы Талғат ағамыз Өскеменге келгенде қазір астанада тұратын абайлық жас күйші Айбек Бекбосыновқа телефон шалып, «бір елдің баласысыңдар, араласып-құраласып жүріңдер» деп екеумізді телефонмен таныстырған еді. Етене араласпасақ та, Айбекті шығысқа келгенде ара-тұра көріп тұрамын. Көрген сайын Талғат ағаның телефонмен сөйлестіргені, бауырмалдығы, ағалық қамқорлығы есіме түседі.
Былтыр жазда Талғат ағам телефон соғады. «Өскеменде Бауыржан Байқұлов деген жігіт жүр. Онда көп ешкімді танымайды. Баратын жері жоқ. Далада қалып қалмасыншы. Хабарласшы. Жолықшы» деді. Телефонын берді. Фамилиясына қарап, әуелде танымағам. Сөйтсем, фейсбук әлеуметтік желісінде отыратын, әдеби сын жазып жүретін Бауыржан Сегізбаев замандасымыз екен. Барсам, «Турист» қонақүйінің алдында кітап оқып отыр. Баукеңмен сөйтіп жолығып, біраз әңгімелесіп, Күршімге шығарып салғаным бар. Айта берсек, ағамыздың жастарға жасаған қамқорлығы көп.
Талғат ағамен тоғыз жылдай араласып, аға-іні болып сыйлассақ та, бір топырақтың тумалары (ол кісі Саржалдан, мен Таңаттан (бұрынғы «Социалистік Қазақстан») жазушыны толық танып, біліп үлгермеген екенбіз. Танымағанымыз, әлі де білмей, бағаламай келе жатқанымыз – қаламгердің қайраткерлігі. 2017 жылы Талғат ағаның «Полигонды Олжастан бұрын мен айтқанмын» деген тақырыпта сұхбаты шықты. Сол сұхбатта жазушы 1989 жылы Жазушылар одағында өткен әдеби жыл қорытындысында полигон туралы ащы шындықты жайып салып, артынан сол кездегі Семейдегі Жазушылар одағы бөлімшесінің басшысы соңына түскенін жазады. Бұл туралы қаламгер ұстазы Қайым Мұхамедхановқа 1989 жылы 19 сәуірде жазған «Аса қадірлі ұстазым, Кәке!» деп басталатын хатында да баяндайды. Хатта жазушы Семейдегі бөлімшенің N (өзінің жазуы) деген басшысы «Сен қай жерден ақбөкеннің лағының өліп жатқанын көрдің. Ондай болуы мүмкін емес. Абайда өлексенің етін жейтін ел жоқ. Өтірік екенін барып айт. ...Маған Бозтаев «мына елді бүлдіріп жүрген кім?» деді» деп өзіне айып таққанын, соңынан КГБ қызметкері іздеп келгенін жазып, «- Кәке! Өзіңіз ойлаңызшы. Мен жас талапкермін, тіпті осылай болып жатқанда мені қорғайтын N емес пе? Қайта-қайта өзімнен жауап алады. N ағамның дәлелі бойынша Дегелеңнің даласында радиация да, ақбөкен де жоқ. Мен қазір Алматыда өтетін жас жазушылардың кеңесінен өзім бас тартып отырмын. Сөз тасығым келмейді. Бір кісідей шаршадым. Ана жолы «Шәкәрім жайлы кинодан шаршап жүрмін» деп сөйлеспедіңіз. Енді жазбаша айтып отырмын. Осы айтқанымның бәрі біреулерге «чепуха» болар. Бірақ мен өте шаршадым. Мені қабылдап, сөйлесуіңізді сұраймын» деп хатын аяқтапты. Осы хатта Талғат ағамыздың ашылмаған көп сыры жатқан секілді. Бәлкім, осы жайт кейінгі тағдырына да әсер еткен болар, кім біледі?! Болашақ талғаттанушылар қаламгердің Семей полигонына қатысты атқарған қызметтерін, еңбектерін зерттеп-зерделеуге тиіс деп ойлаймыз.
Былтыр күзде Талғат Кеңесбаевтың жерлеуіне барғанда аста сөз сөйлеген ағасы жазушының бала кезінде тентектеу болғанын, полигондағы әскерилерге мылтық кезенгенін айтып еді. Бұл мінезі жайында қаламгер жоғарыдағы сұхбатында: «Мені ауылда «Жынды бала» деп атады. «Жынды» деген атаққа қалай ие болдың дейсің ғой? Ауылдағы әкемнің құрдасы Тоқай деген ағам Қарабас деген жерде маған мылтық атуды үйретті. Содан мен мерген бала атандым. Сондай мықты ататын едім. Біздің ауылда әр жұма сайын таңертең тоғызға он бес минут қалған кезде полигонның вертолеті келіп, жарылыс жасайды. Оны өздері «Черная пятница» деп айтады. Бір күні жер қатты сілкінді, бүкіл жылқылар үрікті. Бағанның басындағы қарлығаштар бір сәтте жерге құлап түсті. Мысықтар оларды тістеп алып, қашып жүр. Газдың иісі алып кетті. Ел полигонға лағынет айтып жатты. Келесі жұма күні «мелькашка» мылтықты оқтап алып, жарылыс жасайтындарды тосып отырдым. Содан вертолетті тарсылдатып аттым. Тәп-тәуір атушы едім, вертолет құламай қалды (күлді). Атқаннан кейін ауылдың кісілері жүгіріп келіп, қолымдағыны атылмаған бір мылтыққа ауыстырып алды. Содан солдаттар қаумалап келіп біздің үйді қоршады. Мені ұстап алып, құлақшекеден отырғызды. Ауылдың кісілері жылап, мені құтқарып қалды. Мектепте оқитын кезім ғой» деп еске алыпты.
Осы оқиғаны сана сүзгісінен өткізе отырып, Талғат ағамыз 1989 жылы полигон туралы алғаш мінберден айтып қана қоймай, полигондағы әскерилерге, әскерилерге ғана емес, сол кездегі жүйеге бала болса да қарсылық танытып, оқ атқан алғашқы һәм соңғы қазақ болған шығар деген нық ойға бекіндім.
Талғат ағамыздың Алтайдың Кербұғысы атанған әйгілі жазушы Оралхан Бөкей 1991 жылы құрған «АҚҚҰС» (ауылдағы қазақ қаламгерлерінің ұйым серіктестігі) шығармашылық қауымдастығының Семей облысындағы бөлімшесін басқарғаны туралы кейіннен білдік. «Оралхан Бөкей ағамыз жанына жұмысқа шақырып, өмірінің соңына дейін жанында жүрдім. Ол кісі маған үлкен үміт артты. Бірде «Сенің тілің өте жұтаң. Тілің әртіс қыздардың ғашығына жазған телеграммасы сияқты» деп айтқанда шамданып едім. Бекер екен. Ораш ағамды сол кезде тыңдасам, тіл байлығым әлі де арта түсер ме еді» депті Талғат ағамыз бір сұхбатында. Иә, Талғат Кеңесбаевтың Оралхан Бөкеймен шығармашылық байланысы, «АҚҚҰС» аясында атқарған жұмыстары да көпшілікке беймәлім. Ол кісі ауыз толтырып айтуға тұрарлық істері болса да ізеттен аспай, ішіне сақтапты, біз де індетпеппіз.
Бір сүйінетініміз, Талғат ағамыз өмірден өтер жылы Ике Әділов туралы «Түнде ұшқан қаршыға» деген повесть жазды. Бұл ұстазы, абайтанушы Қайым Мұхамедхановтың аманаты екен. Жазушы алаштың ардақты ұлы жайында бұрынырақта жазуға талпынғанымен «Сен бұл тақырыпқа барма. Қыз-қырқыныңды жазып жүре бер. Мына үкімет түбіңе жетеді. Мен сенен айырылғым келмейді» деп әкесі өтінген соң кейінге шегеріп жүріпті. Тағдырға тоқтау бар ма, сөйткен Талғат ағамыз ұстаз аманатын, шәкірттік парызын орындап, өзі жазған «Түнде ұшқан қаршығадай» түнекке сіңіп кете барды мәңгілікке... Тек жазған шығармалары жарығын шашып тұр. Ұзағынан болғай.
ӨСКЕМЕН
