«Үржар ханшайымы» Тарбағатайдың тамыры тереңде екенін танытты

Сәрсенбі, 19 маусым 2013 2:20

Күн шығыстан шығады. Өркениеттің ақ таңы да шығыстан бастау алған. Қынжылатынымыз, сөзімізге өре түрегеліп, дәлел сұрайтындар табылады. Құр лепес емес, дәлел дегеніңіз соқырға таяқ ұстатқандай, дала төсінде шашылып жатыр. Әсіресе, шығыс өңірінде. Тек жинап алу керек. Әредік жақпартастарда, тау қойнауларында көзге шалынғаны бар, жер қыртысында жасырынып жатқаны қаншама?! Білгенге, шығыс – көне түркі мәдениетінің темірқазығы. Алғашқы көшпенділер дәуірінің от жаққан ошағы.

Сәрсенбі, 19 маусым 2013 2:20

Күн шығыстан шығады. Өркениеттің ақ таңы да шығыстан бастау алған. Қынжылатынымыз, сөзімізге өре түрегеліп, дәлел сұрайтындар табылады. Құр лепес емес, дәлел дегеніңіз соқырға таяқ ұстатқандай, дала төсінде шашылып жатыр. Әсіресе, шығыс өңірінде. Тек жинап алу керек. Әредік жақпартастарда, тау қойнауларында көзге шалынғаны бар, жер қыртысында жасырынып жатқаны қаншама?! Білгенге, шығыс – көне түркі мәдениетінің темірқазығы. Алғашқы көшпенділер дәуірінің от жаққан ошағы.

«Алтын шыққан жерді белден қаз»

«Бір жоқ бір жоқты табады», деген тегі рас. Осыдан екі-үш жыл бұрын Үржар ауданындағы Таскескен – Бақты автожолы күрделі жөндеуден өте бастады. Осыған орай, Ә.Марғұлан атындағы Археология институтының ғылыми экспедициясы жол бойында зерттеу жұмыстарын жүргізді. Еліміздің тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау туралы заңнамасына сәйкес, кім-кімге болсын құрылыс кезінде табылған ескерткіштерді сақтау, бүлдірмеу міндетті һәм тиісті мекемелер мен архео­логтарға хабарлануы қажет. Ерте замандардағы көптеген ескерткіштер туралы ешқандай жазба деректер болмайды. Археологиялық барлау арқылы анықталған ескерткіштер тізімге алынып отырады. Үржар ау­да­нын­дағы қазба жұмыстары жолды кеңейту кезінде бүліну қаупі бар ескерткіштерді зерттеу­ден басталған еді. Жол жөндеушілерге тіркеуге алынған ар­хеологиялық ес­керткіштерге зақым келтірмеу туралы ал­дын ала ескертілген болатын.

Ұлттық Ғылым академиясының кор­­респондент-мүшесі, тарих ғылым­дарының докторы Бауыржан Байтанаев басқаратын Ә.Марғұлан атындағы Ар­хеология институтының ғылыми экспедиция­сы жүргізген жоспарлы зерттеулер нәти­жесінде аталған жол бойында екі қорған табылды. Оның бірі жерге көмілген, бірі таспен жабылған екен. Алғашқы қорғаннан жартымды дүние кездеспеген соң археологтар екінші қорғанға ауы­сыпты. Екеуінің арасы шамамен жеті шақырымдай болады. Биыл осы ескерт­кіштерді қазу жұмыстарының екінші кезеңінде отандық ғылым қоржыны үлкен олжамен толықты.

Жалпы, Үржар өңірі археологиялық зерттеулерден мүлде тыс қалмаса да кен­желеп келе жатқаны рас. Осы жайттарды ескерген болуы керек, еліміздің Археология институтының директоры Бауыржан Байтанаевтың басқаруымен арнайы экспедиция жасақталды.

Елеусіз, топырақ қабатынан көрінер-көрінбес болып жатқан тас қорғанды 2011 жылы керекулік археолог Тимур Смағұлов тізімге алып, тіркеген болатын. Биыл Ә.Марғұлан атындағы Археология институты құрған экспедицияға да осы ғалым жетекшілік етіп келеді. Зерт­теуші-ғалымдар мен археологтардың аптап ыстық астында, суық жел өтінде жүргізген қажырлы еңбегі еш кеткен жоқ. Мамыр айында жасақталған экспедиция жұмыстарының арқасында тас жолдың бойындағы Лайбұлақ және Жаңатілек ауылдарының орта тұсындағы қорғаннан жас қыздың мүрдесі табылды. Қазба жұмыстарының дәл осы жерден басталуы біріншіден, тыңғылықты  археологиялық барлау арқылы мүмкін болса, екіншіден, аталған ескерткішке жол жөндеу жұмыстары кезінде тех­ногендік қауіп төнген болатын. Сондық­тан, қорған кезек күттірмейтін қатардағы ескерткіш ретінде қазыла бастады. Нәтижесі барша халықты таңғалдырып отыр. Дәлірек айтқанда, қорғанның 1,7 метр тереңдігінен жас қыздың мүрдесі қойылған тас саркофаг шықты. Ең қызығы, мықты тас қабырғалармен қоршалған қорғаннан жас қызбен бірге қойылған керамикалық және ағаш ыдыс­тармен, қой сүйегімен қатар алтын әшекейлі бас киімнің табылуы бол­ды. Сақ көсемдерінің салтанатты сәу­келесіне ұқсас жәдігер қыз мүрдесінің билеушілер әулетінен екенін айғақтайды. Бұл ерте замандағы жерлеу, әдет-ғұрып дәстүрінен, киім мәдениетінен, діни наным-сенім жайынан құнды деректерге кенелтіп тастағаны даусыз.

Қазір барлық баспасөз осы жаңа­лықты жар салып, ғылыми әлеуметтен сүйінші сұрап жазуда. Дегенмен, бірқатар басылымда «Үржар ханшайымы» атанған археологиялық олжаның өмір сүрген кезеңін айтуда үлкен қателік кеткенін аңдадық. Әрине, ақпараттың жарық жыл­дамдығындай жедел жүйткіген заманында асығыстыққа бой алдырған әріптестерімізді кінәлаудан аулақпыз. Бірақ, бәзбіреулер тарихымыздың қайнар көзін келте қыларға кінәрат таппай отырғанында, біздің заманымызға дейінгі IV – III ғасырларда ғұмыр кешкен хан­шайым­ның жасын миләди дәуірге телі­гені­міз тарихтың құнды парағын ғасыр­лар­мен қоса жыртып тастағандай әсер етті.

«Ештен кеш жақсы». Біз әңгімелес­кен, аталған қазба жұмыстарының басы-қасында болған тарихшы Амантай Исин:

– Қазақ баспасөзінде ханшайым өмір сүрген дәуірдің қате көрсетілгеніне қын­жыл­дық. Оның үстіне жаңылыс дерек­ті менің сөзім қылып келтіргені жауап­сыздық деп есептеймін. Мұнда мек­теп қабырғасында қалыптасатын уақыт­намалық түсінікті еске алса да жетер еді. Қола ғасыры – б.з.д. үш мың­жыл­дықтың екінші жартысы – б.з.д. бір мың­жыл­дықтың басы. Ал, Үржар ескерткіші б.з.д. IV-III ғасырларға жатады деп ал­дын ала болжадық. Бұл – ерте темір зама­нының соңы. «Үржар ханшайымы» – ғұн-үйсін заманының өкілі болып шы­ғуы да ықтимал. Осы ойларымызды әу баста қазба жұмыстары басталғанда айтып едік. Сондықтан, тарихи уақыттың баспасөзде бұрмаланып кеткенін ауыр қабылдадық. Керек десеңіз, мұның бәрі қазақ баспасөзінің беделіне, ақпаратты дәл жеткізу қабілетіне нұқсан келтіретін дүние, – деді.

Қош. «Жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ болмайды». Басылымдарда бұл жайт қайталанбайды деп ойлаймыз.

«Тас саркофагтың бетіндегі тақта тастары алынып, биік төбелі бас киім көрінгенде қазақтың мүйіз бедерлі ою-өрнегінен аумай қалған алтын жапсырмалар көзге ыстық тартып, жарқырап шыға келді. Бәрі өз орнында, қозғалмаған десе болады. Бас сүйегінде тас орнатылған сым сырға, бас киімінен төмен қарай салбыраған алтын салпыншақтар – бәрі ғажап та әдемі көне әлемді елестетті. Ауыр салмақты алтын әшекейлер тіпті ертеде, ерте темір заманының бас кезеңіне тиесілі. Кейінірек, мына «Үржар ханшайымы» заманында жеңіл, қаңылтыр алтын қолданылған. Себебі, алтын бұл замандарда алтын ақша үшін мол қолданыла бастайды», дейді алғашқы әсерінен әлі арыла алмай жүрген ғалым.

Қазба орнынан сегіз шақырым жерде Алтыншоқы атты ауыл бар. Экспе­ди­ция мүшелері қазба жұмыстары ке­зінде аталған ауылда тұрған екен. Елді­ ме­кеннің Алтыншоқы аталуында да бір гәп бар сияқты. Қайбір замандарда алтын табылғандықтан аталуы да мүмкін. Қалай болғанда да, Алтыншоқының өз атын дәлелдеп шыққанына таңданбасқа болмайды.

Қазіргі кезде «Үржар ханшайымын» елімізде табылған бесінші «алтын адам» деп әспеттеушілер көп. Өйт­кені, бұған дейін Есік, Аралтөбе, Шілікті, Талдыдан табылған «алтын адамдар» легі Лайбұлаққа келіп тоқтады. Амантай Исин­нің сөзіне сүйенсек, мұндай тұжы­рыммен келісуге де, келіспеуге де болады. Өйткені, ғылыми ортада мұның бірін «алтын адам» ұғымына жатқызса, екіншісін жатқызбайды. Мысалы, Шілікті мен Талдыда адам сүйектері шашыранды түрде кезіккен еді.

Тағы бір айта кетерлігі, патша әу­ле­тіне жататын билік белгісімен Есікте табылған әйгілі «алтын адам» мен «Үр­жар ханшайымы» өте ұқсас. Ал, Үржар ханшайымының заманы Тұмар патшайымның уақытынан кейінге жатады. Ханшайым жерленген жерде ағаштан жасалған ыдыс және табақ сақталған. Бұл – радиокөміртегі әдісімен ханшайымның өмір сүрген уақытын нақты анықтауға мүмкіндік береді.

Кемел Ақышевтан кейін Есік қор­ғанындағы алтын адамның 20 пайызға жуығын, Берел қорғанындағы жыл­қы­­ларды түгелімен, Ресейдің Аржан қор­ғанындағы жолбарыс терісін жамылған киімді жаңғыртқан белгілі археолог-рес­тавратор Қырым Алтынбеков қор­ғаннан алтын бас киімді мүрде табылған заматта жеткен болатын. Ол қазба жұмыстары басында бірнеше күн болып, мүрдені консервациялау және тұтас күйінде топырағымен бірге қиып алу жұмыстарына басшылық жасады. «Үржар ханшайымы» Алматыға жеткізілген соң, белгілі реставратор зертхана жұмыстарына кірісті.

Бүгінде Үржар ханшайымының дене­сін ғылыми сараптаудан өткізуге көз тігіп отырғандар жетерлік. Бұл жұмыстар кезек-кезегімен жүзеге асырылады дейді мамандар. Жаратылыстану ғылымдары да өз тұжырымдарын жасамақ. Жалпы, көпшілікті ханшайым мүрдесінің зерттеу жұмыстарынан соң қайтадан жер қойнына тапсырылатындығы немесе мұражайда сақталатындығы мазалайды.

– Отандық археологияда, оның тегі болып табылатын кеңестік, одан арғы патшалық заманның археологиясында қазып алып, зерттеуге әкетілген  сүйекті қайта жерлеу дәстүрі жоқ. Негізінде, бұл – өзекті мәселе. Зерттеліп болған соң мұражайға қойылмаса, ерте замандардың болса да, адам сүйектері алынған жеріне қайтадан табысталса дейсің. Алайда, оған қалыптасқан ғылым дәстүрі бөгет, – дейді Амантай Исин.

Тарихшыдан «Үржар өңірінде табиғат райы бұзылды деп жатыр. Мұның шынымен осы оқиғаға қатысы бар ма?» деп сұраған едік.

– Біз ғылыми көзқарастағы адамдармыз. Ондай байланыс жоқ. Археологтар далада еңбек етеді ғой. Дауыл да, қалың нөсер де жұмысқа бөгет болып жатады. Қажыған кезде ойға әр нәрсе келе береді. Журналистер мұндайда әсірелеп жеткізуге шебер, – деді ол күліп.

Амантай Исиннің айтуынша, Лай­бұлақ ауылы маңындағы қазба жұ­мыс­та­ры аяқталып, бұл күнде Үржар ауда­ны­ның басқа да ескерткіштері зерттеле бас­тады. Қазір археологтар Тамды өзенінің бойында зерттеулер жүргізіп жатыр.

Осы ретте қазба жұмыстарының қаһармандарын атап өту орынды сияқты. Экспедиция жетекшісі Тимур Смағұлов пен тарихшы Амантай Исиннен өзге ғылыми қызметкерлер қатарында архео­лог әрі суретші Георгий Пересветов, жас археолог Талғат Айлыбаев, қазушы археологтар ретінде Семей мемлекеттік педагогикалық институтының 11 сту­денті, Семейдегі «Жас Ұлан» лицей-ин­тернатының 2 оқушысы жұ­мыс­тардың бар ауыртпалығына төтеп берді. «Үржар ханшайымы» архео­логиялық жаңалығы ашылған соң Павлодардан 3 жас археолог келіп қосылды. Еміл өзені бойы мен Елтай ауылы маңындағы ескерткіштерді барлауға Семейден Құсмілия Нұрқасымов, Үржардан Оразамбай Бекбаев қатысты. Экспедицияның көлік жүргізушілері – Борис және Сағидолла. Ғылым жүгін арқалаған осындай ерлердің толайым еңбегіне сүйсіне білсек, қанеки?!

Көне жазулар мен қорғандар ордасы

Біз туған өлкенің әр тасының кө­лең­кесінде тұнған тарих таспасы жатқанын түйсіне білетін кез келді. Әйтпесе, өр­кениетті өзі көтеріп әкелгендей мем­лекеттік тарихымызды білместік, білуге ынтасы жоқтық һәм ұлттық ұйысуымызға сына қаққысы келер әрекеттер байқалмай қалған емес.

Үржар ханшайымы туралы сүйінші хабарды естігенде ортамызда жоқ, көрнекті түрколог Алтай Аманжоловпен осыдан үш жыл бұрын кең әңгімелескеніміз еске түсті. Тіл ғылымының білгірі Сәр­сен Аманжоловтың өзі баулыған бел баласы – Алтай Аманжолов түрко­логия ғылымына өзіндік қолтаңба қал­дырды. Әкелі-балалы түркологтар 1956 жылы Шығыс Қазақстанды аралап, Тарбағатайдағы Ласты өзенінің бойындағы Бұғытасқа келіпті. Бұғытаста бедерленген петроглифтер, аңдардың түрлі суреттері Мәскеу мемлекеттік университеті филология факультетінің үшінші курсында оқып жүрген жас Аман­жоловтың жүрегіне от жақса керек. Бабалар өркениетіне іңкәрлігі ерте оянған көрнекті ғалымның оқыған көне түрік сөздері өте көп. Ойлап отырсақ, соның басым бөлігі шығыс өңіріндегі балбал тастарға, түрлі бұйымдарға қашап жазылған екен.

Мәселен, Марқакөлден «Ай елик юрты» деген көне түрік сөзі табылыпты. Алтай Аманжоловтың оқыған сөздеріне келсек, «Елик» – хан немесе билеуші деген мағынаны береді. «Юрты» – тұрағы, жұрты дегенге келеді. Көне түрік сөзінен қазақшаға аударғанда «Ай билеушінің жұрты» деген мағынаны білдіреді.

Сол сияқты Жарма ауданынан та­был­ған «абам» сөзі «атам» мағынасына жақын. Бұл қазіргі «бабам» сөзінің түр­ленуге дейінгі түрі болуы да мүмкін.

Ертіс өзені бойынан да осы сияқты бір­неше көне жазу кезіккен екен. 1969 жы­лы археолог Ф.Арсланова Шемонайха ау­данындағы қорымдардың бірінен қы­тайдың қола айнасын тапқан болатын. Қа­зіргі кезде Өскемендегі мұражайда сақтаулы тұрған айнада көне түркі жазуы жазылған. Мұны Алтай Аманжоловтың алдында екі-үш ғалым оқыған екен. Ғалым сәл түзетулер енгізіпті. Айнаның ішкі жиегінде «йебчі йегрен арлу» деп жазылған, мұны аударғанда «жебеуші жирен қызыл күрең айдаһар» деген сөз шығады. Бұл сол замандағы іргелес отырған түркілер мен қытай ұлысының қоян-қолтық қарым-қатынасынан хабар беретін сияқты. Өйткені, қытай жұрты айдаһарды қастерлейтіні белгілі. Ал айнаның сыртқы жиегінде «іші күнісін есер, құты басар» делінген. Бұл – «әйел күншілдігін азайтса, құты қонады» деген мағынаны береді. Бүгінгі «әйел – үйдің құты» деген қазақ мақалымен үндес.

Күршім ауданынан Жүнісов есімді мұғалім өзі тапқан тасмөрді ғалым Ақселеу Сейдімбеккке әкеліп көрсетіпті. Сол кезеңде «Білім және еңбек» (қазіргі «Зерде») журналының редакторы болған Ақселеу ағамыз тасмөрді Алтекеңе көрсетіпті. Оны оқығанда «сэч авын» деп жазылғаны белгілі болады. Қазіргі тілге аударса: «таңда да уан» деген сөз шығады. Демек, көне түрік сөзі «өмірден әр нәрсені тап та, соған қуан, мейірлен» дегенді меңзейді. Алтай Аманжоловпен Мәскеуде қатар оқыған көрнекті сәулетші Шота Уәлиханов аталған сөздерді Алматыдағы Республика алаңында тұрған Тәуелсіздік монументінің қасындағы мәрмәр тастарға қашап жаздырғанын білеміз.

Алтай мен Тарбағатайдың арасы қай­наған тіршілік ордасы болғанына Үржар ханшайымы, Бұғытас петроглифтерімен бірге тағы бір көне түркі жазуы дәлел бола алады. 1935 жылы Қазақстанды зерттеу қоғамының экспедициясы Үржар ауданындағы Сасықбастау деген жерде қорым жанынан арық қазғанда қытайдың бүтіндей қола айнасын тапқан екен. Сол жылы Ленинградта өткен Қазақстан көрмесінен қайтарылмай, Эрмитаждың шығыс бөлімінің қорында сақтаулы тұрған айнада «ер сучук осіз өлуг» деген көне түркі жазуы жазылған. 1948 жылы Ленинградта шығатын «Эпиграфия востока» атты журналда қазақ пен қырғыз жерін көп зерттеген археолог А.Бернштам осы сөзді жариялағанымен, өзі оқи алмапты. Аталған сөзді алғаш рет оқыған Алтай Аманжолов сөздің «ер-азамат шарап (ішу) – мезгілсіз өлім (өлу)» дегенді білдіретінін жеткізеді. Бұл – ежелгі қағида, ұрпаққа мирас болып қалған сөз, өсиет сияқты. Шарапқа қарсы күрестің ертеректе болғанын, ата-бабаларымыз Қытайдан келген арақ-шарап, есірткі сияқты зиянды заттарды тұтынбауға шақырғанын білдіреді.

Іле өзенінен, Есік қаласы жанында «алтын адаммен» бірге табылған күміс тостаған сыртындағы жазулардың барлығы б.з.д. VII-V ғасырларға жатады. Яғни балбал тастарда, тау-таста, тұрмыстық бұйымдарда көрініс тапқан көне түрік әліпбиі көне грек, көне финикин әліпбилерімен аталас, тамырлас болып келеді.

Кезінде одақтық экспедицияны бас­қарған Сергей Черников Шығыс Қазақ­стан өлкесін зерттеуге көп еңбек сіңірді. Қалбатау жартастарына бейнеленген аңдар мен хайуанаттар, салт аттылы мен жаяу адамдар бейнесін жүйелі зерттеген С. Черников бұл суреттер мен таңбаларды қола дәуірінің соңғы кезі мен б.з.д. VI-І ғасырларға жатқызады. Оның «Қола заманындағы Шығыс Қазақстан» атты еңбегі де бар. Міне, осындай көне өркениеттің іздері суымайтындай тасқа қашалып тұрғанда, мәдениетіміздің мәйегін парсы, иран әлемінен іздейтіндерге, көңіліне жақпаса ұлттың тарихи бастауын жаздың қысқа таңындай шолақ қайыру білімсіздік. Ол – сананы құл етеді.

Көрнекті тарихшы, археолог Зейнолла Самашевтың еңбектерімен жұртшылық таныс. Шығыстың Берелін, батыстың Сарайшығын қайта оралтқан білікті ғалым бірде орта ғасырлық араб тарихшысы Әл-Гардизидiң жазуы бойынша, Ертіс өзенінің бойында IХ-ХI ғасырларда Қимақ мемлекетiнiң үлкен қаласы болғанын айтқанын жадыға түйіп қойғанбыз. Бұл туралы академик Болат Көмековтiң «Государство кимаков IХ-ХI вв.» деген iргелi кiтабы да жарық көрген.

Алтайдың табиғи байлықтары әлемге 3, 5-4 мың жыл бұрын танылды. Алтайдан табылған Берел, Тарбағатайдан табылған Шiлiктi мәдениетi осының көрiнiсi. Б.з.д. VIII-VI ғасырларда Шiлiктiде үлкен патшалық болыпты. Оның қорғандары табылып жатыр. Ал Берел – өте озық мәдениет. Технологиясы жоғары, металл қорыту, өндiрiс ұйымдастыруды игерген.

Бірде Зейнолла ағамызбен әңгі­ме­лескенімізде, Германияның Бохум қаласындағы Тау-кен мұражайының ғалымдарымен бiрге 5 жыл бойы зерттеу жұмыстарын жүргiзгенін айтқан еді. Шығыс Қазақстандағы Қызылсу өзенiнiң бойында Кiшi Қарасу атты ауылда осыдан үш жарым мың жыл бұрын болған шахталарға қазба жұмыстарын жүргізіп жатқанын жеткізген Зейнолла Самашев тереңдiгi 10 метрге кететiн үл­кен тау-кен шахталары, қоныстары, ме­талды қорытатын орындары табыл­ғанын айтқан. Бір таңғаларлығы, шах­тадағылардың қоныстарымен бірге қайтыс болғандардың жерленген орнында тас­тан жасалған барлық құрал-саймандары бiрге табылыпты. Мiне, өркениет қайда жатыр?!

Әйгілі қос өзен арасындағы Месо­потамиядан табылған қалайының құрамы Ертiстiң бойынан шығарылған қалайының құрамымен бiрдей болатындығы да бү­гінде біраз ғалымның басын қатырып отыр. Қалайысыз қола жасалмайды. Қо­ла болмаса, мыстан жасалған мұқым құ­рал мұқалып қалады… Ендеше, күллі өркениеттің көне ошақтарына металл илеп, құрал жасауды үйретуді өткен біздің бабалар болып шығады ғой.

Көне алтайлықтар адамды бальзам­дап жерлеу технологиясын да жетік меңгерген. Яғни бұл – Мысыр пер­ғау­ындарына ғана тән дүние емес. Ал­тайдан өндірілетін бір минералды екіге айырғанда, бір жағынан қызыл бояу, бір жағынан сынап бөлінеді екен. Осы сынап арқылы түркі жұртының қаһарлы қағандарын бальзамдағаны белгілі болып жатыр. Берел қорғанынан табылған денелерді зерттеген микробиологтар, полигенетиктер де бұл жайттарды анықтады.

Әлбетте, көне Алтайдың тарих, адамзат дамуындағы ойып алар орны туралы тарихшылар, әдебиетшiлер, мәдениеттанушылар, лингвистер, тағы басқа сала өкілдері көп жазды. Олардың басым бөлігі, бұл мекеннің барша ұлысты құшағына алған үлкен орталық болғанын айтады. Күллі түркі ұлыстарының глоттогенездік, этногенездік даму барысы мыңдаған жылдар бойы жүрген атажұрт – Алтай. Тіпті, жапондар мен корейлер де өзінің түп мекені осы өңірден тарағанын айта бастады. Тувадағы – Аржан, Моңғол жеріндегі – Орхон, Алтайдағы – Берел, Тарбағатайдағы – Шілікті, Үржардағы – алтын сәукелелі ханшайым… Ғажап қой!

Шығыстан басталып, мың­жыл­дық­тарға жалғасқан мәдениеттер жалғасы көп­теген түрік халықтарының тарих сах­насына шығуына жәрдем бердi. Моң­ғол өлкесінен Қара теңізге дейін ұлан-ғайыр қиырды алып жатқан түркі ұлыс­тарының байтақ кеңістігі қаншама қоғамдық-әлеуметтік катаклизмдерге ұшыраса да түп мәдениетінің тамаша үлгілерімен таңдандырып келеді. Әлі де таңдандырады.

«Үржар ханшайымы» табылғанда ойға оралған осынау дүниелер санамыздағы рухы биік тауарихты жаңғыртып, жан-дүниемізді тағы бір сілкінтіп тастады.

Думан АНАШ,

журналист.

Шығыс Қазақстан облысы,

Үржар ауданы.