Жұртты толғандырған жинақтаушы жарна

Мемлекет басшысы 2019 жылғы 2 қыркүйектегі Қазақстан халқына арнаған Жолдауында Үкіметке 2019 жылдың соңына дейін жұмыс істейтін азаматтардың өздерінің зейнетақы жинақтарының бір бөлігін мақсатты пайдалану мүмкіндігі туралы ұсыныс енгізуге тапсырма берген болатын.

Аталған тапсырманы қарау үшін Үкі­мет жанынан Премьер-Министрдің орынбасары Бердібек Сапарбаевтың төраға­лығымен 25 адамнан тұратын жұмыс тобы құрылды. Жұмыс тобының мүше­лері жинақтаушы зейнетақы жүйесінің ағымдағы жай-күйі мен даму перспективаларын, ықтимал сын-тегеуріндерді, халықаралық тәжірибені зерделеді, БЖЗҚ тұрақтылығы бойынша алдын ала актуарлық есептер назарға алынды.

Әзірленген тәсілдерді жұмыс тобы мү­шелерінің көпшілігі қолдады, Эконо­микалық саясат жөніндегі кеңес мақұл­дады және «осы маңызды мәселені шешу­дегі алғашқы қадам» ретінде Мемлекет басшысының мақұлдауын алды.

«Бүгінгі таңда БЖЗҚ-да 9,9 млн зейнет­ақы шоттары бар. Өкінішке қарай, оның 53%-ының көлемі 500 мың теңге­ден аз, 16%-ы – 500 мыңнан 1 млн теңге­ге дейін, 15%-ы – 1 млн теңгеден 2 млн теңгеге дейінгі соманы құрайды. Осы­лайша салымшылардың 84%-ында жи­нақ көлемі 2 млн теңгеден аспайды» деді Б.Нұрымбетов.

Осыны ескере отырып, Үкімет жинақ­таушы зейнетақы жүйесін одан әрі же­тілдіруді ұсынды. Ол үшін бірқатар мәселені шешу қажет. Біріншіден –  Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі өте жас. Оған бар болғаны 21 жыл болды (ал дамыған елдерде зейнетақы жүйесін қалыптастыру үшін 35-40 жыл қажет етіледі). Екіншіден – халық табысының төмен деңгейі. Үшіншіден – зейнетақы жарналарының төленбеуі. Бүгінгі таңда шамамен 100 мың кәсіпкер өз қызметкерлері үшін зейнетақы жарналарын төлемейді. 2,7 млрд теңге қарыз бар. Төртіншіден – инвестициялық кіріс­тер тиісінше ұлғайып жатқан жоқ.

Жұмыс тобы зейнетақы жинақ­та­ры­ның бір бөлігін пайдаланудың бірнеше нұсқасын ұсынды.

Бірінші санат – тұрғын үй сатып алуға не­месе қымбат емге (жеке тізбе бойынша) зейнетақы жинақтарының бір бөлігін пайдалану құқығын беру ұсынылатын жұмыс істейтін азаматтар – бұл «жеткіліктілік шегінен» асатын зейнетақы жинақтары бар  БЖЗҚ салымшылары.

Бұл ретте БЖЗҚ «жеткіліктілік шегін» әрбір жас үшін, ерлер мен әйелдер бойынша жеке есептеген. Жастау адамдардың жинақтауды жалғастыру үшін болашақ еңбек қызметінің кезеңі (зейнеткерлік жасқа жеткенге дейін) неғұрлым ұзақ болатыны назарға алынды. БЖЗҚ ұсын­ған «жеткіліктілік шегі» дегеніміз – жинақтаушы зейнетақы жүйесіне тұрақты қатысатын (яғни зейнетақы жарналарын тұрақты түрде төлеп отыратын) салымшыда жаңа жарналар мен инвестициялық табыс есебінен өмір бойғы төлемдерді қамтамасыз ету үшін қажетті соманы кейіннен толықтыруы арқылы жиналуға тиіс зейнетақы жинақтарының ең төменгі шегі. Салымшының жасы кіші болған сайын, «жеткіліктілік шегі» соғұрлым төмен болады.

Мысалы, 40 жастағы салымшы үшін (орташа еңбек өтілі 18-20 жылды құрай­тын) жинақтаудың ең төменгі шегі: ерлер үшін 6,9 млн теңгені және әйелдер үшін 9,8 млн теңгені құрайды. 63 жастағы салым­шы, яғни зейнеткерлік жасқа жеткен адам үшін бұл шек ерлерге 8,2 млн теңге­ні және әйелдерге шамамен 10,1 млн тең­гені құрайды.

Екінші санат – бұл зейнеткерлер, олар­ға тұрғын үй сатып алу немесе қымбат ем үшін өзінің зейнетақы жинақтарының 50%-ын пайдалану мүмкіндігі ұсыны­лады. Осы ретте міндетті шарт – жоғал­ған табысты 40%-дан төмен емес деңгей­де алмас­тыруды қамтамасыз ететін зейнет­ақы­ның (базалық, ынтымақты және жи­нақ­таушы) мөлшері болып табылады, бұл халықаралық стандарттарға сәйкес келеді.

Бүгінде Қазақстанда зейнетақы жүйе­сін одан әрі дамыту жөніндегі 2020-2024 жыл­дарға арналған Жол картасы әзір­­лену­де. Президенттің тапсырмасы бо­йынша сондай-ақ зейнетақы жинақ­та­рының бір бөлігін мақсатты пайдалану мүм­­кін­дігі берілетін азаматтар тобын бір­тін­деп кеңейту жөніндегі жұмыс жалға­­сады.

Жұмыскердің пайдасына төленуге тиіс жұмыс берушінің 5% міндетті зейнет­ақы жарналарын енгізу мерзімі 2020 жылдан 2023 жылға ауыстырылды. Осылайша Қазақстанда мемлекеттің, жұмыс беруші мен қызметкердің ортақ жауапкершілігіне негізделген зейнетақы жүйесі құрылады.

«Бүгінде мемлекет 2,2 млн адамға төлейді. Бұл шамамен 2,4 трлн теңге. Мемле­кет жинақтаушы зейнетақы жүйе­сі­мен шығатын және инвестициялық та­бы­сы инфляциядан аспайтын адамдарға кепілдік төлейді. Қызметкердің өзі жала­қысының 10%-ын төлейді. Тұжырым­дамада жұмыс берушілер де қызмет­кер­лерге жинақтаушы зейнетақы қорына 5% жинақтаушы жарналар түрінде жауап­­кершілік алғаны айтылған. Заң қабыл­­данды және 2020 жылдың 1 қаңтары­­нан бастап күшіне енуі тиіс еді. Алай­да, Президент өз Жолдауында бизнес-қа­уым­дастықтың пікірі мен үндеулерін ескере отырып, заңның қабылдануын 2023 жылға ауыстырды» деді Б.Нұрымбетов.

«Ең төменгі кепілді зейнетақыны енгізу де Зейнетақы жүйесін жаңғырту тұжы­рым­дамасында жазылған. Бұл өте маңызды. 1998 жылдан бастап біз жинақтау­шы зейнетақы жүйесіне көштік. Бүгінде мемлекет төлейтін ынтымақты немесе еңбек зейнетақысын 1998 жылғы қаңтарға дейін кемінде 6 ай жұмыс өтілін жинаған азаматтар алады. Мұндай адамдар жыл өткен сайын азаюда. Қазіргі таңда зейнетке 1957 жылы туған ер азамат­тар шығып жатыр және бүгінде олар­дың толық талап етілген өтілі, сәйке­сінше, толық зейнетақысы жоқ» деді Б.Нұрымбетов.

Осылайша министрдің айтуынша, зейнетақы жүйесінің ортақ құрамдас бөлігі біртіндеп тоқтатылады. 2043 жылы еңбек зейнетақысы тағайындалатын адамдар теориялық түрде болмайды. Тек базалық зейнетақы болады. Сондықтан Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі 2028 жылдан бастап Қазақ­станда ең төменгі кепілдік берілген зейнет­ақыны енгізуді ұсынды. Ол бүгінгі базалық зейнетақы төлемін ауыстырады. Егер бүгінде 10 жылдан аз жұмыс өтілі бар адамдар үшін базалық зейнетақы төлемі ең төменгі күнкөріс деңгейінің 54%-ын құраса, тәжірибе ескеріледі. Министрлік ең төменгі кепілдендірілген зейнетақы 5 жылдан аз жұмыс өтілі бар адамдарға беріліп, ол ең төменгі күнкөріс деңгейінің кем дегенде 70%-ын құрауы керек деп санайды және одан әрі қарай зейнетақының бұл түрінің 1,5 ең төменгі күнкөріс деңгейіне дейін көтерілуін ұсынады.

Баспасөз мәслихатында журна­лис­­тер қойған сұрақтың барлығы зей­нет­­ақы салымындағы қаржыны мер­зі­­мінен бұрын алып, тұрғын үй жағ­дайын жақсартуға пайдалану мәселесі ту­ра­лы болды. Осыған қарап-ақ атал­ған мә­селенің қоғамды мейлінше толған­дырып отырғанын аңғару қиын емес.