Келешегі кемел Қазақстан

Елімізде арифметикалық көпшілік дегеніміз кім? Ол, әрине, қарапайым халық, соның ішінде мемлекеттегі ел мен жердің тарихи иесі саналатын қазақ халқы. Ал саяси көпшілік дегеніміз кім? Олар – саны аз болса да елдің саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайына, соның ішінде би­лікке ықпалы бар адамдар тобы.

Стефан Киселевскийдің сөзін­ше, көпшілік табиғи құрыл­са, азшылық саналы түрде қалып­тасатын көрінеді. Еліміз тәуелсіз­дігіне ие болғаннан кейін мемле­кетіміз де бастапқы кезеңде сая­си көпшілікті қалыптастыруға ұм­тылыс танытты. Өйткені жас мем­лекеттің мызғымастығының бір кепілі осы, яғни саяси көпшіліктің болуы еді. Кешегі әлемнің жартысына жуығына үстемдік құрған алып империя Кеңес Одағы неден құлады? Әрине әр түрлі тұ­жы­рымдар айтылады. Азық-түлік мәселесін шеше алмады, жылымыққа байланысты демо­кратиялық үдерістер белең алды, капитализммен күреске төтеп бере алмады дегендей. Бірақ ең бастысы бұл емес. Ең бас­­ты­сы Кеңес Одағында мем­ле­кет­­тің мызғымастығына мате­риал­­дық жауапкершілік ар­қа­­лай­т­ын әлеуметтік топ бол­ған жоқ. Еш­кімде құр сөзден бас­қа қор­­ғай­тын ештеңе болмады. Сон­дықтан Кеңес Одағын қо­рғауға ешкім белсеніп шықпады. Мәселен, сіз АҚШ-тағы, еуро­палық мемлекеттердегі сая­си жүйені құлатуға талап қы­лып көріңіз, дүниенің қалай шайқал­ғанын сонда көрер едіңіз. Сон­дық­тан да бұл мемлекеттер ғасыр­лар бойы өмір сүріп келеді және сүре де береді.

Тәуелсіздігіне ие болысымен елімізде де әлемнің көп­теген ел­індегі секілді нарық эко­н­о­ми­касын орнату басталды. Мем­лекеттік мүліктер жекеше­ленді­рілді. Кәсіпкерлік қозғалысқа дем берілді. Байлардың пайда болуына қолдау жасалынды. Сөйтіп нарықтық экономика жағдайында өзінің ұлттық буржуазиясын тарихи тұрғыдан қалыптастырған әлемнің көптеген еліндегі секілді біздің елімізде де капитал­дың алғашқы шоғырлану үдерісі бел­сенді түрде жүрді.

Осы уақытқа дейін ариф­ме­тикалық көпшіліктің, яғни халық­тың саясатта шаруасы болмағаны белгілі. «Алдымен экономика, содан кейін саясат» деген ұран көпшіліктің көңілінен шыққандай болды. Еліміздің тыныш жағдайда ес жинауына ең бірінші кезекте қазақ халқының өзі мүдделі болды. Тәуелсіздік бүкіл қазақ­тың мұраты болғандықтан ариф­ме­тикалық көпшілік қазақ­тың қолына тәуелсіздіктің тиюін қа­на­­ғат тұтып келді.

Тәуелсіз­дік­тің игілігін көре­міз деп ойлады. Бірақ эко­но­микалық дағда­рыс­тар­­дың орын алуы, теңгенің жиі құнсыздануы, халықтың қа­лың бөлігі еңбек ететін ауыл ша­руа­шы­лығындағы жағдайдың на­шар­­лауы секілді факторлар бұл үміт­тің ақталуы­на мүмкіндік бер­меді. Оның үстіне Қазақстанда барша ұлт пен ұлысты, диас­по­ра­лар­ды біріктіруші мәнге ие болуы тиіс қазақ тілі отыз жылда төр­ге шыға алмады. Сот, про­кура­тура, құқық қорғау рефор­ма­сын­­дағы сәтсіздіктер, жем­қор­­лық­тың жойылмауы ариф­ме­тика­лық көпшіліктің өмір сүруі­нің мүм­кіндік аясын тіптен тарыл­та түс­ті. Сөйтіп бұл топ енді жедел түрде саяси көпшілікке айна­ла бастағанын көріп отырмыз. Қазір біз ашығын айтқанда, саяси әлеу­­­мет­тік жағдайдың осындай кезе­­ңіне кіріп келе жатырмыз, тіпті кіріп те қойдық деп айтуға болады.

Әрине арифметикалық көп­ші­лік әр­дайым саяси көпшілік болып тұра ал­майды. Өйткені оның табиғаты солай. Әдетте оның саяси белсенділігінің таби­ғи апаттар секілді белгілі бір кезеңдік қана, яғни техногендік сипаты болады. Ари­ф­ме­тикалық көпшілік өзіне тән тиесілі құ­қыққа ие болған кезде ол қайта басылады.

Міне, осы жағдай қоғамға залалсыз жүру үшін не істеу керек? Ол үшін ең алдымен қоғамға демократия керек. Демократия тек көпшіліктің ғана емес, сонымен қатар азшылықтың мемлекетте мойындалған құқын қорғаудың (соның ішінде адам құқы мен мен­шікті қорғаудың) ең озық үлгісі сана­лады. Ол әрі байлар мен кедей­лердің, орта тап өкілдерінің, ұлт пен диаспоралардың мемле­ке­ттің қатысуымен жүзеге асыры­латын диалог алаңы секілді дүние: түрлі кикілжіңдер мен жанжалдардың алдын алуға мүм­­кіндік береді. Қоғамның қол­­­тығындағы қызуды немесе қан қы­сымын өлшегіш секілді іште ненің қайнап жатқанын бейбіт жағдайда анықтауға және соған сай шаралар қабылдауға жәрдем­деседі. Мәселен, бір ғасыр бұрын Ресейдегі патша өкіметі неден құлап еді? Ол демократиялық үдерістердің тым кешеуілдеп, содан халық бойында революциялық пиғылдың етек алуынан, оның ақыры жаппай бүлікке ұласуынан құлаған болатын.

Әдетте демократиясы дамы­ған елдерде митингілер көп болға­нымен, қоғамды бүлдіретіндей, бас жарып, көз шығаратындай жанжал бола бермейді. Өйткені де­мократия дегеніміздің өзі – бү­ліктің алдын алу құралы. Ми­тингілерге және оның көтерген мә­селесіне, оған халықтың жиналу көлеміне қарап, мемлекет арифметикалық көпшілікті не толғандыратынын тез аңғарады. Соған сай шаралар белгілейді. Сондықтан болар әлем­­дегі ең ақылды саясаткерлердің бірі Уинс­тон Черчилль: «Демократия – бас­қа­ру­дың ең келеңсіз формасы, бірақ одан артық­ты адамзат әлі ойлап таба алған жоқ» деген екен.

Осыған бір мысал ретінде кезін­де Ма­лайзияның ұлтара­лық кикілжіңдер мен сая­си қақ­тығыстардан қалай аман шық­қанын келтіруге болады.

Малай халқы 1957 жылы Бри­таниядан тәуелсіздігін алғанда ел халқының
53%-ын ғана құраған екен. Қалғаны қытайлар мен үн­ділер болған. Малайлар да қазақ­тар секілді ауылдарда ғана өмір сүріп келген. Ал білім жағы­нан қазақтардан көп төмен болып, көбінесе ауыл молдасынан оқып хат таныған. Сондықтан елдің бүкіл капиталы, бизнес көздері өзге ұлттардың қолында шоғырланып, олар қалаларда шалқып өмір сүрген. Ағылшынша, қытайша, хиндише сөйлеп, малай тілі жетімнің күйін кеш­кен. Осылайша 1969 жылы үл­кен ұлтаралық қақтығыс болып, ресми деректер бойынша 200 адам, ал бейресми ақпарат бойын­ша 2 мыңнан астам адам қаза тауыпты. Осы оқиғадан кейін Малайзия үкіметі батыл қадам­дар жасап, барлық қытай және үнді мектептерін жауып, тек малай тілінде білім беретін жүйе қа­лып­тастырған. Ағылшын тілін де барлық саладан ығыстырып, ең алдымен Үкімет, Парламент, Сот сияқты барлық жүйе тек малай тіліне көшкен. Көп ұзамай бизнес пен өндірісті де малай тіліне көшірген. Ма­лай­ларға бизнеспен, мемлекеттік қыз­мет­пен айналысуға көптеген жеңілдік жасап, жерді, кәсіпорындардың акция­ларын тек малайлар сатып алатын заң шығарған. Ауыл­дағы малайларды урбандап, құлдық санадан арылуға бар күштерін салған. Соның өзін­де бұл халық басында білім­­сіздік салдарынан өздеріне беріл­ген акцияларды арзан бағаға қытай­лар мен үнділерге сата бас­та­ған кезде елдің премьер-ми­нистрі Мохадхир Мохамад тағы да көмекке келіп, малай халқы нарыққа еркін араласып көзі ашылғанша акцияларды сату­ға тыйым салып, тек олардың диви­дендін төлеп тұратындай жағдай туғызған. Оның «Малай халқы, сенің қолыңда кедейлік пен ауылдан басқа не қалды?!», деп артта қалған малай­лық­тарды еңбекке, білімге, іс жүргізуге шақырып, ашына сөйлейтіні осы тұс.

Қазір Малайзияда малай тілі 100 па­йыз қолданылады, малай халқы озық ойлы, жан-жақты сауатт­ы, әлемдік бәсекелестікке еш қи­налмай араласа алатын еркін ұлтқа айналды. Елдегі өзге ұлт өкілдері де өздерін бөтен сана­май, малай тілінде сөйлеп, малай­зиялықпын деп мақтаныш­пен айтатын деңгейге жетті.

Міне, осы малайлықтардан біз­дің қазақ халқы кем бе?! Қазақ жастары да білімді, оқуға қабілетті. Нарық келгелі бері еңбектің де сынағынан өтіп жатырмыз. Әрбір қазақ өзінің отбасы жағдайын, балаларының болашағын ойлайды. Балалары әке-шешелеріне қамқорлық көрсетуге бейім. Бұл – өте жақсы қасиет. Халықты дамуға бастайтын қасиет. Тек билік тарапынан халықтың қойып отырған талабына құлақ асу қажет. Бұған Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» құру идеясы дөп келеді.

Халық үнін тыңдайтын мемлекет құру – қазіргі кезең үшін өте маңызды мәселе. Өйткені халықпен келісімді жағдайда ақылдасып шешілетін мәселелер ауқымы өте үлкен, ал оны айналып өту мүмкін емес. BRIF Research Group-тің алдағы он жылдықта елдің саяси-әлеуметтік өмірінде бола­тын өзгерістерге қатысты жү­р­­гізген зерттеуі нақ осыны көр­­се­теді. Алдағы он жылда жас­тар­дың қандай әлеуметтік тобы қазақ­стандық өмірді белсенді құру­­шыға айналады? Зерттеу міне, осыны анықтауға арналған. Оның кейбір деректеріне назар аударып көрейік: Зерттеуге Қазақ­станның 7 қаласындағы 14-25 жас аралығындағы 1 мың қыз-жігіт тартылған. Егер 1999 жылы еліміздегі қазақтардың үлестік саны 53%-ды құраса, 2019 жылы 67%-ға өскен. Демографтар болжамы бойынша 2030 жылы бұл көрсеткіш 80-85%-ға жететін болады.

Егер 2000 жылдар басын­да бі­лім саласындағы орыс тілі­­нің үлесі 70%-ды, ал қазақ тілі 30%-ды құраса, соңғы 15 жыл­­дың ішінде мұнда да үлкен өзге­ріс­тер орын алған. Енді қазақ тілі­нің үлесі 65-70%-ға жетіп, орыс тілінің үлесі 30-35%-ға тө­мен­деп отыр. Демек, 2030 жы­лы білім саласында ғана емес, өмір­­дің барлық саласында қазақ ті­лі­­нің басымдығы айқын аңға­ры­ла­тын болады.

«Демек, енді 5-10 жылдан кейін біз басқа Қазақстанда өмір сүретін боламыз. Қазіргі 15-25 жас аралығындағылар 2030 жы­лы сол Қазақстанды белсенді құ­ру­­шыға айналады. Сондықтан бізге қазірдің өзінде оларды түсі­ну, кім екендіктерін білу, нені қа­лай­тындықтарын және қан­дай құн­дылықтарды жоғары қоятын­дық­тарын анықтау қажет», дейді зерттеу авторлары.

Осыған орай зерттеушілер өз істерін одан әрі тереңдете отырып, сол жастардың әлеу­меттік ортақ бейнесін жасап шыққан. Сонда олардың ұлттық құндылықтарды жоғары қоятын, қазақ тілінде сөйлейтін жастар болатыны бел­гілі болған. Зерттеушілердің мәлі­метінше, қазіргі қоғамда еуро­палық құн­ды­лықтарды аңсайтын жастар қатары 17 па­йызды құрап отыр. Олардың көбі Еуропадан білім алып келген жастар. Бірақ ал­дағы он жылда олардың қатары төмендемесе, көбеймек емес. Себе­бі мұндай жастардың ара­сын­да шетелге кетушілер көп.

Сонымен Қазақстанның саяси-әлеу­­меттік бейнесінде соңғы ке­зең­де пайда болған құбылыстар мен өзгерістер және алдағы өмі­рі­мізге жасалған зерттеулер ари­фметикалық көпшіліктің бұ­рын­ғы өмірге енді еш көндіге ал­май­­ты­нын, сондықтан оның сая­си­лану­­ға барынша бейім тұрға­нын көр­сетеді. Мемлекет үшін мұны ес­­­к­­ер­меу қауіпті. Біз мұны ес­кер­ген­­де ғана жақсы өмірге қарай се­нім­ді қадам баса аламыз. Ал оны ес­керудің тиімді әлемдік тә­жі­ри­бесінің бірін жоғарыда келтірдік.