Бұл ешкім, ешқандай ғылыми-зерттеу орталықтары, әлемге әйгілі саясаткерлер, ғалымдар, дәрігерлер болжай алмаған, тосыннан жер әлемнің апшысын қуырған сұрапыл дауыл болды. Әуел бастағы көрші елден алғашқы ақпараттар келгенде ол осындай қауіпті әрі тез жайылмалы бола қояр деп ойламағанымыз да шындық. Өйткені әр жылдары оларда «доңыз тұмауы», «құс тұмауы» сияқты өз өңірлерінде эпидемиялар шығып әрі ұзаққа бармай, азды-көпті шығындарымен дөңгеленіп өшіп жататын. Бұл жолғы вирустың екпіні басқаша болды. Әсіресе Уханьнан қысқа мерзімде адамдар өлімі туралы ақпарат таралғанда – санаға қорқыныш сезімі кіргені де табиғи.
Мемлекет басшысы жыл басында Қытайдағы жағдайды жіті бақылап, байқап отырып, жедел түрде жұқпалы аурудың алдын алу шараларын ұйымдастыруға пәрмен берді. Дер кезінде Премьер-Министрдің төрағалығымен арнайы штаб-комиссия өз жұмысын салауатты жолға қоя білді. Алыс-жақын елдермен қарым-қатынас жағдайы егжей-тегжейлі сарапталып, әртүрлі себептермен жол үстінде жүрген азаматтардың елге келуін, оқшаулануын, барлық қозғалысты залаласыздандыру шаралары қамтамасыз етіліп, қатаң бақылау орнатылды. Әуе жолдары, теміржол транспорты, автокөлік жолдары карантиндік тәртіпке бағындырылды.
Дәрігерлер еңбегіне жаңа тәртіп қалыптастырылып, олардың жұмысын, еңбекақысын бұрын-соңды болмаған жаңа, ерекше сапаға көтеру, ынталандыру жолға қойылды. Ауруханаларды жабдықтау, дәрігерлерді арнайы дәрігерлік киім, құрал-сайман, тыныс аппараттары, бүкіл халықты арнайы бетперде киіп жүру сияқты сақтық шаралары тұрмысқа енді. Жасалған, жасалып жатқан жұмыстың бәрін қамтып айту мүмкін емес, оларды бүкіл халық көріп отыр.
Көп адамның топтасып, қатынасуымен өтетін әртүрлі дәстүрлі, мерекелік шаралар тоқтатылды. Әсіресе халықаралық әйелдер күніне, Наурыз мерекесіне, Жеңіс күніне арналған бүкілхалықтық, ел бұл мерекелерге әрқашан ерекше құрметпен қарайтын, көпшілік мерекелік шаралардың тоқтатылып, шегерілуі деген біздің 30 жылдық жаңа тарихымызда да, одан бұрынғы тарихымызда да болмаған жағдайларды қоғам түсіністікпен қабылдады.
Еліміздің Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Мемлекет басшысының шұғыл шешімдеріне Үндеу қосып, «Біргеміз» акциясын бастады. Біздің қоғам, бүкіл халық Елбасының Үндеуіне, Президенттің талабына жұмылып, сындарлы кезеңде ынтымақтастығын, жоғары саналылығын, бірлігін көрсете алды.
– Осыған байланысты – экономикалық әлеуметтік дағдарыс қаншалықты терең болды? Оларды еңсеру, одан шығу жолдары қандай?
– Қазір тек біздің елімізде ғана емес, бүкіл дүниежүзілік ақпарат құралдарында экономикалық дағдарыс туралы көптеген мәлімет, сараптама, болжау жарияланып жатыр. Жалпы экономикалық қарым-қатынастар қоғамның әртүрлі қайшылықтары тұсында әртүрлі қиындықтар, шегіністерге мәжбүр болып жатуы тіпті үйреншікті құбылыс деуге болады. Олар көп жағдайда бір немесе бірнеше мемлекет арасын қамтитын. Ал енді бұл жолғы бірнеше айға тоқтап қалған бүкіл жер жүзі мемлекеттеріндегі тіршілік зардаптарын еңсеру әрине оңайға соқпайды. Қозғалыс атаулы тоқтады емес пе? Барыс, келіс жоқ. Көптеген өндіріс орны өзінің күнделікті мүмкіндігін жартылай дәрежеге төмендетті, біраз бөлігі мүлдем тоқтады. Бұл депрессиядан оңалуға уақыт керек. Шағын және орта бизнес тұралап, көптеген өндіріс саласы дағдарысқа ұшырады. Жұмыс орындары қысқарып кетті. Осылардың бәрін ескере отырып, Президент жалпы экономикамызды ойсыратпау шараларын жүзеге асыруды өзі қатаң бақылауға алып, Үкіметке де нақты әрі дер кезінде шұғыл тапсырма берді. Алдын алу шараларын белгілеудің арқасында елде көптеген кәсіпорын жұмысын тоқтатпай жүргізуге мүмкіндік алды. Экономиканы, бизнесті әлсіретпеу үшін мемлекеттік бюджеттен, Ұлттық қордан мол қаржы бөлінді. Карантин жағдайында көктемгі егіс жұмыстары өз уақытында жүргізіліп келеді.
Карантин адамдарды тәртіп пен жинақылыққа да, жоғары жауапкершілікке де үйретті ғой деймін.
Әлемді жайлаған жұқпалы індет жалпы адамзатқа үлкен сабақ болды деп ойлаймын. Әрине экономика, тұрмыс, күнкөріс – сөз жоқ, әрбір адам үшін де, тұтас мемлекеттер үшін де өте маңызды алғышарттар екені белгілі. Амандық, тыныштық болса – кәсіпорындар да, сауда-саттық та, оқу орындары да, басқа елдермен аралас-құралас та – бәрі қалпына келер, дағдарыс та еңсерілер. Уақыт, төзім, еңбек керек. Елдің бірлігі, ұйымшылдығы, ортақ мүдделілігі бәрін де жеңеді. Тереңірек мәселе – адамдардың сана-сезімі, санадан туындайтын іс-әрекеттері. Әлемді қоя тұрайық. Әр азамат, әр қазақ: «Осы менің өмір салтым қандай? Нені дұрыс, нені бұрыс істедім?» деген сұрақты ұмытпағаны жөн болар еді. Адам да, қоғам да көп өзгеріске мәжбүр болады.
– Жоғарыдағыдай ахуал қоғам өзгерісіне ықпал ете ме? Дәрігерлердің, тәртіп сақшыларының еңбегін қалай бағалар едіңіз?
– Өмірде, қоғамда болып жататын оқиғалардан, ғаламдық құбылыстардан, тіпті қайшылықты қиындықтардан кейін жақсылық көруге пейілденген дұрыс. Әлгінде, қандай да қиындықтан сабақ алудың маңыздылығын текке айтқан жоқпын. Жұқпалы індет ең алдымен адамға, адамзатқа төнген қауіп. Оның шығу, туу табиғатын мамандар мен ғалымдар зерттеп, анықтайтыны анық. Қазірдің өзінде неше түрлі болжамдар мен қорытындылар жарияланып жатқаны аян. Сонымен бірге көкірегі ояу, санасы ашық әрбір адам өзінен бастап ойлануы керек. Сондай-ақ құзырлы мемлекеттік органдар өздерінің осы күнге дейінгі қызметтерін түбегейлі өзгертуі тиіс. Әрбір азаматтың конституцияда көрсетілген базалық тұрмысымыздың ең басты көрсеткіштері – денсаулық пен орта білім алу құқығын қамтамасыз ету шаралары мен жолдары қандай? Стратегия да, тактика да өзгеріске ұшырары хақ. Шұғыл түрде осы бағытты қолға алу маңызды.
Тәуелсіздік жылдары бұрын бізде материалдық, техникалық мүмкіндігі шамалы көп салалы әрі мамандандырылған медицина салалары жаңа өріс алды. Мәселен, кардиологиялық, нейрохирургиялық, онкологиялық тағы басқа орталықтар өте нәтижелі жұмыстарын қалыптастырды.
Керісінше, жұқпалы ауруларды емдейтін ауруханалар да, дәрігер мамандар да мүлдем төменгі жағдайда екенін «COVID-19» көрсетті. Тіпті санитарлық-эпидемиялық мамандарды дайындау да көп жыл бұрын доғарылып қалған екен. Осы жағдайды шұғыл түрде өзгертуге міндетті боламыз.
Жалпы денсаулық тазалықтан басталады. Үйде, оқу, жұмыс орындарында, қоғамдық, көпшілік мекемелерде, мейрамханаларда, асханаларда, ауруханаларда дәретхана, қол жуатын бөлмелерді ең таза орындарға айналдыруымыз – кейінге қалдырмайтын талап болуы тиіс. Олар бір, екі-ақ кісі сиятын емес, сол жерде оқитын немесе келетін адамдар санына қарай жеткілікті болуы керек. Мысалы, екі мың бала оқитын мектепте дәретханалары, қол жуатын бөлмелері жиырма ғана орын болуы – ескі, бұл мәселені соңғы кезекте ойластыратын кездегі көзқарас. Мектептердегі осы жағдайдың салдарынан қаншама бала зардап шеккені жайлы қоғамда көп әңгіме болғаны есімізде. Жүз адам тұратын жатақханада екі-ақ жуынатын орын, жалғыз ас пісіретін бөлме. Мұндай нормативтердің өзіне жүз жылдан астам уақыт болды. Мектептердің, ауруханалардың құрылыс нысандарының нормативтік ережелерін қайта қарауымыз қажет. Қазір үлкен қалаларда екі мың орындық мектепке қаланың «төрт бұрышынан» автокөлік ағылып, кептеліс жасайды. Оның орнына 500 бала оқитын әр жерде 4 мектеп болса – көп мәселе басқаша шешілер еді. Әр сыныпта 40 баланың орнына 20 бала оқыса – оқу сапасы, ұстаздар, тамақ, гигиена, тазалық сияқты толып жатқан денсаулық жағдайы басқаша болары да анық. Яғни осындай тұрмыстық орналасуға түбегейлі өзгеріс керек. Қоғамда адамдардың дүниеге көзқарасында рухани сілкініс, өзгерістер болады деп ойлаймын.
Сондай-ақ дәрігерлер мен тәртіп сақшыларының жұмыстары елге қорған, қамқор болды. Әсіресе көптеген дәрігер, басқа да медицина қызметкерлерінің еңбегі зор. Президенттің тапсырмасымен Үкімет оларға қосымша еңбекақы төлеу шараларын бекіткені белгілі. Онымен шектелмей, басқа да әлеуметтік көмек, қолдау көрсетуді, оларды марапаттау шараларының маңыздылығы да Президент мәлімдемесінде айтылды.
Өкінішке қарай, кейбір полиция қызметкерлері бұрынғы «ауру», әдетіне басып, көліктерді жөнсіз, негізсіз тоқтатып, пара алып, өздерін ұятқа қалдырған жағдайлары да бар. Олар бірлі-жарым. Дегенмен негізгі құрам халыққа адал қызмет етудің үлгісін көрсетіп жүр. Ондай адал жандарға алғыстан басқа айтарымыз жоқ.
– Мемлекет тарапынан жасалып жатқан әлеуметтік көмек жеткілікті деп ойлайсыз ба?
– Біріншіден, Қасым-Жомарт Кемелұлының Уханьдағы індет таралуын көп елден бұрын байқап, сараптап, дер кезінде Үкіметке қажетті тапсырма беріп, алапат «дауылдың» алдын алу шараларын қамтамасыз ете алғанын айтуымыз әділдік болады.
Екіншіден, халық Президенттің мәлімдемесіне, онда көрсетілген барлық талаптарға қолдау көрсетті. Ел індеттен сақтану мақсатында ынтымақтасып, бірігіп, бірліктің туын көтерді.
Премьер-Министр басқарған Үкіметтік комиссия еліміздің азаматтарына, денсаулық сақтау орындарының тиімді жұмыс істеуіне қажетті барлық шараларды жүзеге асырды, сол бағытта жұмысты жалғастырып келеді. Әсіресе дәрігерлердің еңбегіне бөлінген қосымша қаржы, төрт миллионнан астам жұмыстары тоқтап қалған, жалғыз басты аналар мен мүгедектерге, тағы басқа мұқтаж азаматтардың әрқайсысына 42500 теңгеден көмек берілгені, күнделікті тамақ өнімдерін жеткізіп берудің өзі қыруар жұмыс емес пе? Мұқтаж адамдарға көмек қолын созған, волонтерлердің ықыласты еңбектері қаншама адамға ізгілік жолын ашып, жақсылық жасап жүр. Тәрбие, адамгершілік деген ұғымдарды алыстан іздеудің қажеті жоқ, осындай адамға адам сияқты қарапайым қатынас көрсетуден басталады.
Бұл орайда, запастағы әскери борышты азаматтардың қысқа мерзімге жұқпалы індетпен күреске шақырылғандары да елді тебірентпей қоймады. Қаншама азамат шақыртпай әскери комиссариаттарға өз еркімен келіп, көмек көрсетуге бел байлап, кірісіп жатыр. Бұл – көрнекті, әрбір елім деген азаматқа ой салатын патриоттық қозғалыс болды.
– Парламент жұмысындағы жаңалықтарға тоқталсаңыз. Сайлау жақындап келеді емес пе? Парламент туралы әртүрлі пікірлерге не айтасыз?
– «Жаңалық» деп дұрыс айттыңыз. Сырт көзге, формасы, ұйымдастырылуы, жұмыс тәртібі жағынан бәрі бірқалыпты сияқты көрінгенімен шын мәнінде талқыланып жататын әрбір заң жобасының өзі жаңалық. Осы жолғы жаңалық әрі тосын, әрі қауіпті бүкіл елге келген індеттен сақтану шараларымен байланысты болғаны да белгілі. Күн сайын дүниежүзінің ақпараттар сарынын сараптаумен де көп уақытымыз өтіп жатыр. Үйде болуымыздың да бірталай жағымды жақтары болғаны да рас. Күнделікті қарбаласта қолымыз тие бермеген біраз кітаптар оқылып, қағаздарымыз да реттеліп қалды.
Парламент Үкіметпен бірлесіп, жоспардағы заң жобаларын талқылап, қарауды бір күнге де тоқтатқан жоқ. Кейбір заң жобаларына байланысты жоспарланған «дөңгелек үстелдер», конференциялар шегерілгенімен депутаттардың жұмыс топтары, комитет отырыстары, мәжілістің пленарлық отырыстары «оn-linе» режімінде еш кедергісіз жұмыс кестесіне сай жүргізіліп келеді. Қабылданған заң жобалары ақпарат құралдарынан белгілі. Солардың қатарында қоғам ерекше назар аударған заң жобалары сайлау туралы және саяси партиялар туралы заңдарға енгізілген өзгерістер болды. Ендігі сайлауда сайланған депутаттардың отыз пайызы әйелдер мен жастар болуы заңмен бекітілді. Сондай-ақ партияға тіркелу үшін бұрынғы қырық мың мүшесінің орнына жиырма мың мүше жеткілікті, яғни екі есеге төмендетілді. Бұл үлкен жаңалық. Алдағы сайлауда партиялар арасында да, үміткерлер арасында да бәсекелестік күшейетін болады. Жазғы демалысқа дейін әлі талай жаңа заңдар немесе бар заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болады. Парламент, мәслихат сайлаулары да жақындап қалды.
Парламент туралы үстіртін пікір айтатын, не оның жұмысынан хабары шамалы немесе біле тұра өмірі еш нәрсеге риза болмайтын кейбір өзімшіл адамдар байыбына бармастан «сын айту осы екен» деп көсіле береді. Кейбіреулер сонша мазасызданып «Парламент қартайып кетті» деп байбалам салатындай жағдай жоқ. Біріншіден, үлкендер соншалықты көп те емес. Екіншіден, олардың ешқайсысы да жасын алға тартып, жұмысына керенау қарап жүрген жоқ. Өзіне тиісті жұмысын адал атқарып жүрген тәжірибелі, әртүрлі қызмет атқарып, қоғамға танылған елге жанашыр адамдар. Жалпы жас мәселесі дүние жүзі парламенттерінде сөз де, проблема да емес. ТМД елдерінен бастап дүние жүзі парламенттерінің көпшілігінің құрамында «үлкендер» баршылық. Мемлекет билігінің стратегиялық сабақтастығы негізінен парламент арқылы сақталады. Мәселе парламентке сайланатын әрбір адамның білімділігі мен біліктілігінде, шын мәнінде елдің мұң-мұқтажын біліп, солардың оңалуына мүдделілігі мен қабілеттілігінде. Популизм – уақытша эффект. Адамдар, үлкен, кіші, аға ұрпақ, жас ұрпақ арасындағы әдепті сақтау – ұлттық дәстүр, мәдени, рухани мәңгілік құндылықтарымыз. Телеарналардан көріну жеткіліксіз. Халыққа салиқалы, салмақты жұмыс істеу – басты мақсат. Көпке жаққан сөзіңді, уәдеңді жүзеге асыр. Мәселе сонда. Кезінде «осы депутаттар не істейді?» деген талай азаматтар өздері депутат болып келгеннен кейін: «ойпыр-ай білмей айтыппыз ғой», дегендерін де көргенбіз. Парламент те, Үкімет те елдің әлеуметтік жағдайының жақсарып, халықаралық беделінің өсуіне еңбек етулері тиіс. Бюджет біреу. Мақсат, міндет біреу. Өкілеттіктер әртүрлі.
– Сіз бұқаралық ақпарат құралдарында жиі көрініп, әртүрлі мәселелерге көп пікір айтатынсыз. Соңғы кездері сиретуіңіздің себебі не?
– Әсілі, көріну үшін емес, жауапкершілік, заңның сапалылығы мен орындалу нәтижелігі үшін жұмыс істеу – ұстанымым. Сұрағыңыз көбіне менен гөрі БАҚ-қа байланысты. Мен өз жұмысымды бұрын қалай атқарсам, қазір де солай атқарып жүрмін. Елу жылдан астам абыроймен өткен жолымды, жарамды қалпымда кейбіреулер күткендей «қартаймай» қорытындыласам деген ойым бар. Соңымнан келе жатқан жаңа буынға мемлекетіміздің гүлденіп, қуаттана беруіне адал, табысты еңбек етулерін тілеймін.
– Қуаныш Сұлтанұлы, сіз жаңа дәуірдегі мемлекеттігіміздің бірінші күнінен Елбасының, Тұңғыш Президентіміз – Нұрсұлтан Әбішұлының сенім көрсетіп, алғашқы Үкімет құрамында министр, Премьердің, Жоғарғы Кеңес Төрағасының орынбасары, Қытайда елші, Сенатта комитеттер төрағасы, «Нұр Отанда» қоғамдық кеңестер төрағасы болдыңыз. Бүгінгі күннің биігінен осы отыз жылды қалай сипаттар едіңіз?
– Бір мақала жазатын сұрақ қойдыңыз. Қысқа қайырып айтар болсам – Нұрсұлтан Әбішұлының бастамашылығымен тәуелсіз мемлекет құрып, оны дүниежүзілік қоғамдастықтың тең, толыққанды әрі белсенді мүшесі, әлем елдері санасатын, аяғынан нық тұрған қуатты, бәсекелестікке қабілетті мемлекет дәрежесіне жеткеніміз ақиқат. Өткен жылдар – қазақ тарихының жарқын беттері, ұлтымыздың рухани өрлеу кезеңі. Өткеніміз, өскеніміз оңай болмады. Солай болса да, тәуелсіз мемлекеттігіміздің тұғырлы, мәңгілік салмақ пен сынаққа төтеп беретін негізі қаланды.
Екінші Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев жаңа дәуірді бастады. Болашақ үшін күреске жаңа ұрпақ қосылды. Ел болып жаңа белестерді еңсеруге атсалысу – елім, жерім деген азаматтың азаматтық парызы. Уақыт өтеді. Қандай да жаңалық үйреншікті дүниеге айналады. Өркениетті дамыған елдер өзінің өсу жолдарын, өткен тарихына қамқорлықпен, құрметтеп қарау дәстүрін қалыптастырған. Болашақта жарқын жетістіктерге жету үшін өткен қилы жолдарды жоққа шығару міндет емес, жетістіктерін, қасиетті құндылықтарын бағалап, көздің қарашығындай сақтап, сәтсіздіктерінен сабақ алып, алға жүру маңызды.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Айбын ШАҒАЛАҚ,
«Egemen Qazaqstan»
