– Сіз атақты ғалымсыз, академиксіз. Тіпті КСРО кезеңінде сіздің жобаларыңыз зауыттарда қолданылды. Бірақ қазақ арасында қайраткерлігіңіздің, азаматтық болмысыңыздың «Дос-Мұқасанға» қатысты қыры басым түсіп жататын сияқты?
– Өз саламда үлкен дәрежеге жеткенім рас. Бірақ халық мені «Дос-Мұқасанның» іргетасын қалаған әнші-композитор Досым ретінде еркелетті, алақанына салды. Кейінгі толқында да сондай көзқарас қалыптасып келе жатқанын сеземін. Алайда мен сазгер Досым мен академик Досымды бір-бірінен бөле алмаймын, екеуі де маған тым жақын. Алғашқысы – жастық дәуреннің бір белгісіндей, ал екіншісі – таңдаған мамандығым.
Ғалымдар ортасында жоғары деңгейге жеткен менің құрдастарым, тұрғыластарым көп. Бірақ оларды ел ішінде екінің бірі тани бермейді. Және олар көптің көзі мен сөзінде жүргенді қаламайды. Себебі олар елім деп ғұмыр кешкен ерлерінің есімін елі білуі тиіс деген қағидамен өмір сүреді.
Ал менің сырт көз алдындағы танымалдылығыма қатысты айтарым – ғылымдағы достарыма ұқсамайтын тағдырым шығар. Бұл менің ғана емес, «Дос-Мұқасандағы» ғылымның, шенеуніктің шекпенінде жүріп, өнерге деген махаббатына селкеу түсірмей жүрген достарымның басындағы жай. Елші Шәріп Омаровты да өмір бойы «Дос-Мұқасанның» атақ-даңқы өзінен алысқа жібермеді. Мейірбек Молдабеков те сондай жайтты бастан кешіп жүр.
– 1960 жылдар 1940 жылдары басталған индустрияландыру бағдарламасының нәтижесі сезіле бастаған жылдар екенін білеміз. Зауыттар, кәсіпорындар бірінен кейін бірі салынып жатты. Бұл қазақ жастарының техникалық білімге деген қызығушылығын оятқан шығар.
– Қазақтың өмірден еншімді алсам деп талпынған, өзін өзі іздеген кезі де сол жылдарға тура келді. 1920-1930 жылдардағы қазақ әлемі мен 1960-1970 жылдары қазақ әлемінің арасындағы айырмашылық та тап осы жылдары байқалды: Алғашқысы азаттыққа ұмтылды, алыстағы Жапонияны үлгі тұтып, бастарын бәйгеге тікті. 1960 жылдары сайдың тасындай болып іріктеліп шыққан қазақ жастары – солардың ержетіп, ат жалын тартқан ұрпақтары. Олар қуғын-сүргіннің құрбаны болған әке тағылымынан сабақ алып, барынша сақтық танытты. Бейнелеп, Қадыр ақынның тілімен айтқанда шындықты жеткізу үшін аздаған өтірік қосып, қазақтың болмысын өзіне қайтармақ болып атқа қонған толқын болды. Біз де жаратылыстану саласындағы қазақтың алынбаған еншісін өзіне қайтарып бермек болып, атқа қондық.
– «Дос-Мұқасан» ансамблі дүниеге келіп, қазақ әуендерін шартарапқа таратты. Ал тап сол жылдары Мәскеуде Мұрат Әуезов бастаған қазақ жастары «Жас Тұлпар» ұйымын ашып, 1920 жылдардағы түркі идеясын көтерді. Олжас «Аз и Я-ны» жазып, түркі сөзінің түбірін түгендеп, даланың құдіретіне бас иді. Сіздіңше, 1960 жылдардың феномені не?
– Қазір жазушылар 1960 жылдардағы қазақ санасының өзгерістерін тек әдебиетпен ғана байланыстырады. Техника саласында жүргендер бұл өзгерістерден тыс қалды деген де пікір бар. Бұл біржақты пікір дер едік. Қазір техника немесе жаратылыстану саласында жүрген мүйізі қарағайдай ақсақал академиктердің барлығы 1960-1970 жылдардың «өнімі». 1967 жылдары Алматыда политехникалық институттың, қазіргі тілмен айтқанда орыс тілді жігіттері «Дос-Мұқасанды» құрды. Ешкімге еліктеген де, солықтаған да жоқ. Қазақ әнін көкке көтерді. Алматының төрінде тұрып, «Тоқтаңыз сұлу қыз су іздеген, танысқым келеді менің сізбен» деп сұлуларға үн қатты, «Жан досым, үстем болсын мерейің» деп достықты, адалдықты насихаттады, «Махабаттың құдірет күші әлдилеп» деп жанам деген жүрекке от берді, «Алматы түнін» шырқап, ауылдағы жастардың кеудесіне үміт отын жақты. «Астыма мінген атым генадушка, Шабамын көңіл ашып немношка. Не керек бұл дүниеде жить етуге, Азырақ ойнап-күлмей, молодушка» деп сол кездегі саясаттың да тілін тапты. Сол кезде шырқалған қазақ әндеріне қараңызшы. Ән мен мәтіннің астарындағы рух қазақ жастарының бойындағы қалғып бара жатқан намысты қытықтап, түртпектеп жүріп оятты. Айтарын ашып айта алмаған кер заманда бұдан артық қандай идеология керек? Басқаша айтқанда 1960 жылдардағы қазақ зиялылары 1930 жылдары күл астында қалған шоқтан жалын болып лаулады. Бір-бірімен жұтылып бара жатқан әлемде қазақ болып дараланғысы, көзге түскісі, танылғысы келді. 1960 жылдардың феномені осы деп ойлаймын.
– Сізбен сұхбатқа дайындық барысында 1960-1970 жылдары жоғары білім алған адамдар туралы статистикамен танысып шықтым. Қарап отырсақ, жастардың 60 пайызы заңгер, 15 пайызы ауыл шаруашылығының мамандары, экономист, дәрігер. Техника саласының маманы болсам дегендердің үлесі 2 пайызға да жетпейді екен. Сол кездегі орта «Дос-Мұқасанның» артында тұрған жігіттердің таңдап алған мамандығына мән бермеді, олардың тек әншілік сипатына ғана назар аударып, өзгесі су астына шөгіп кеткен асыл тастай әсер қалдырады екен. Ән, сахна сол кездегі жастар үшін де тренд болды ма?
– Ән, сахна, өнер қазаққа өткенін ұмыттырмау мен еске салудың құралы болды. Жойылуға, жұтылуға бет алған қазақ жанталасып, ән мен қаламның жалына жармасты. Бұл мүмкін, қазақ үшін өзін өзі ұмыттыруға берілген соңғы мүмкіндік екенін халық болып сезінді. Ол кезде үкілі домбыра ұстап сахна төріне шыққан кез келген әнші көздің қарашығындай қабылданды.
Ал техникалық ғылым кенжелеп дамып келе жатқан сала ғой. Бұған әсер еткен факторлар өте көп. Басқаша айтқанда техника мамандарына деген махаббат қазақтың геніне сіңіп кететін уақыт болған жоқ әлі. Одан бөлек жастардың ықыласын оятатын себеп те көріп тұрған жоқпын. Ғылым соңында жүрген жарты ғасырда әлемде мен болмаған ел кемде-кем. Көзім жеткен ақиқат – экономикасы, ғылымы мен білім нашар дамыған елдерде әнші-бишілер тұлға болып, төрге шығып, кейінгі толқын үшін еліктеу мен солықтаудың үлгісіне айналады екен. Мемлекеттердің бәріне экономикасы мен эстрадасын қатар дамытып, соңғысын әлемге идеология ретінде тықпалап отырған АҚШ тәрізді алпауыт ел болуды жазбаған. Сіз айтпақшы, қазақтың ғылымы, оның ішінде техника, жаратылыстану саласына бағытталған ғылымы жел толқытып, су бетіне шығатын кезді күтіп жатыр. Қоғамдық формациядағы буын алмастығы деген кезең-кезеңімен жүретін және сәті түскенде болмай қалмайтын құбылыс сияқты. Оны жасанды түрде қалыпастыруға келе қоймайды. Қазақ аман болса, қазақтың жаратылыстану ғылымы да алтын астаудан, күміс қасықпен ас ішетін күн алыс емес шығар.
– 1973 жылы Берлинде Бүкілдүниежүзілік ән фестивалінде алтын медальді жеңіп алған соң Алматыда Ленин атындағы сарайда қатарынан он күн бойы ән кешін өткізіпсіздер. «Сарайға сыймаған жастар ішке терезені бұзып кірген, сол тұстағы ел басшысы Дінмұхамед Қонаев атамыз досмұқасандықтарды тарап кетуден арашалап алған» деген әңгіме бар ел ішінде. Енді соны айтыңызшы.
– Рас, ондай жағдай болды. Сол кездегі Ленин атындағы Республика сарайында ең алғаш болып концерт қойған біз екенбіз. Оның алдында Берлинде өткен фестивальде алтын жұлдыз алғанымыз, 1925 жылы Әміре атамыздың Парижде күміс медаль иеленгенінен кейінгі алғашқы қуаныш қазақтың рухын көтеріп кетті.
Республика сарайында өтетін жарыс алғашқыда бір күнге жоспарланған еді. Сарай инеден жаңа шыққандай, көздің жауын алып, тігісі сөгілмей жарқырап тұр. Алғашқы күні сарайға сыймай қалған халықтың көптігінен есік-терезе сынды. Үш адам бір орындыққа отырған соң жетісе ме, шалқайып ол кетті. Содан екінші, үшінші күнге, соңы 10 күнге жалғасты. Он күн бойы аншлагпен өткен концерт КСРО, тіпті әлем тарихында болмапты. Халықтың ықыласында шек жоқ. Кейін абыр-сабыр басылған соң терезенің шытынап, жап-жаңа орындықтардың сынғанын көрген респубика сарайының басшылары үстімізден біз оқып жүрген оқу орнына шағым түсіріп, топты таратып жіберуді талап еткен. Бұл әңгіменің соңы Димекеңе жеткен. Димекеңнің «Балалар қазақтың рухын көтеріп жүр. Балалардың бір тал шашы түссе, бастарыңмен жауап бересіңдер» деген ескертпесінен кейін бәрі тынышталды ғой.
Топқа алғашқы күндерден бастап, жеті жыл бойы жетекшілік еттім. Жеті жыл бойы КСРО көлемінде түрлі конкурстардың лауреаты атанып жүрдік. Берлин фестивалінен кейін Венгрияда өткен Халықаралық конкурсқа қатыстық. ГДР жеріндегі жеңіс, расында триумф еді. Егер, ән әлемінде жүре берсем, бас айналдыратын жұлдызды кезең күтіп тұр еді. Себебі шетелдерге шыққан мемлекеттік делегацияның құрамында біз жүрдік. Шетелден келіп жатқан аспаптар алдымен бізге берілетін. Бұл да Димекеңнің жастарға деген оң ықыласының нәтижесі шығар. Менiң Мәскеуге сұранып жүргенiмдi естiген болуы керек, сол кездегi Мәдениет министрi Жексенбек Еркiнбеков қабылдауына шақырып, «Өнерде қала берсеңшi, атақ беремiз, жағдайыңды жасаймыз» дегені бар. Бірақ мен ғылымды таңдадым. Ғылым мен ән әлемі – екі жағалау. Мен де, Мейірбек Молдабеков те ғылымдағы жолымызды жоғары оқу орнын енді ғана аяқтаған жас маман ретінде бастадық. Ғылым, кеше де, бүгін де тек бәсекеге төтеп бергендер ғана шыдас беретін аламан бәйге. Мен өзіме бейтаныс жаңа әлемде бағымды сынап көргім келді.
– Кейiн өкiнiш болған жоқ па?
– Өкiнiшiм жоқ. Одан бөлек қазақы қоғамға таңсықтау технологиялық басқару саласындағы ғылыми жұмысымызға Ресей ғалымдары энциклопедиясының төрінен орын берді. Техника саласында жүргенде де абыройсыз болған жоқпын. Өз бағымды таптым десе де болады. Егер жолым болмай, сәтсiздiктерге ұшырасам, өкiнер ме едiм. Ғылым соңында жүргенде 9 доктор, 12 ғылым кандидаты, 260 ғылыми еңбек, 6 монография, 7 ЖОО оқулығын жазыппын.
Тағдырыма ризамын деп тоқмейілсігім келмейді. Қиындықты да көрдік. Аздап қиналған кездеріміз тәуелсіздік алған жылдарға тура келді. Алматыда энергетика институтында проректормын. Жалақының уақтылы берілмейтін кезі. Сол кездері отбасымды асырау үшін таксист болғанмын. Танымал адаммын. Басыма шапканы басып киіп, үлкен қара көзілдірікпен, тұмшаланып алып адам тасыдым. Пәтерім, көлігім бар, соның өзінде ақша болмағаннан кейін бала-шағаны бағу біраз қиын болды.
Ғарыш заңы бойынша әрбір халықтың әрбір ұлттың, тіпті әрбір адамның маңдайына жарқ етіп ашылатын, жұлдыз болып жарқырайтын кезді сыйлайтын сияқты. АҚШ генетигі Роберт Грекхэмге сенсек, гендегі жұлдызды жасуша – адамзатқа ортақ. Қазіргі ғылым оның құрамын 11 пайыз, араға уақыт салып ояну мүмкіндігін 6 пайыз деп отыр. Геннің жылдар бойы ұйықтап жатуы, үш-төрт ұрпақ ауыса оянуы, тіпті оянбай қалуы да, оның оянған сәтін адамның білмей қалуы да әбден мүмкін. Аталарымыз бұл сәтті «жұлдызы жанды» деп бір ауыз сөзбен түйіндеген. Біздің ғана емес, қазақ ұлтының геніндегі жұлдызды жасуша 1960-1970 жылдар қазақ интелегенциясының дәуірлі шағында жарқыраған шығар. Сол кез, «Дос-Мұқасанда» өнер көрсеткен топтан мені қосқанда үш академик Мейірбек Молдабеков, Николай Бүктіков, философия саласында Досымжан Сыдықов шықты. Шәріп Омаров КСРО кезінде Орталық Комитетте қызметте, кейін Тәуелсіз Қазақстанның Чехиядағы елшісі болды.
Ғылым мен ән менің қос қанатыма айналғалы жарты ғасырдан асып барады. Бойымдағы аздаған ұйымдастырушылық қасиетімді жетілдіріп, елге танытқаны үшін «Дос-Мұқасанға» қарыздармын.
– Дегенмен, сіздің талғам әнге келгенде сараңдық танытқан тәрізді. Әндеріңіздің бізге белгілісі «Той жыры», «Жан досым», «Алматы түні». ХХ ғасырдың екінші жартысында туған әнге ХХI ғасырда туған ұрпақ бей жай қарай алмады. Кейде күмбір кеудесінен таңғажайып әуен төгіліп түскен талант неге екі-үш әнмен шектеліп қалды деп ойлайсың...
– Мен жиырма шақты ән жаздым. Екі-үш әнім дараланып сіздерге жетіпті. Рас, үш ән де әлі күнге дейін айтылады. Ал «Жан досым» біздің төлұжатымызға айналды. Құрманайды, Шәріпті, Бақытжанды ақырет сапарына «Жан досыммен» шығарып салдық. Ал кеше ғана дүниеден өткен Хамит Санбаевпен карантинге байланысты дұрыстап қоштаса да алмадық. Дәм-тұзым таусылған күні о дүние сапарына мені де сол әнмен шығарып салатынын ішім сезеді.
Ал енді негізгі сұраққа айтар жауабыма тоқталсам: Жақында шығармаларын сүйіп оқитын Рақымжан Отарбаевтың күнделігіндегі бір ой көңіліме қонақтап, сіз айтпақшы әнге сараңдық танытуыма себеп болған жұмбақты шешіп берді. Рақымжан замандасымның ойы «Жас келген сайын сөзге сараң болып барамын. Сөз сөзге көлеңкесін түсіріп, демеп тұру керек. Ақ қағазды бос сөзбен былғағым келмейді» дегенге саяды. Бәлкім мен де сонда солай ойлаған шығармын. Өнер деген аппақ әлемді жаңқадай өнімдермен былғағым келмеген шығар.
– Батыстың әуеніне еліктеушілер сол бір шақта Кеңес Одағының барлық аумағындағы жастарды еліктіріп әкеткені рас. Бұл ағым сіздерге қалай әсер етті?
– Кеңестік идеологияның үгіт-насихатына жастар мойынсұнбады. Гитара ұстаған әнші Дин Ридке ұқсап бақты. «Битлз» ансамблінің де кеңес жастарына әсер-ықпалы өте күшті еді. Осылайша батыстық мәдениеттің ықпалынан сол кезеңде Грузияда «Орэра», Ресейде «Голубые гитары», «Веселые ребята», «Поющие гитары» вокальды-аспапты ансамбльдері дүниеге келді. Бізде батыстық ағымды қазақ өнерімен синтездегіміз келді. Болмаса жастардың жүрегін жаулап алу мүмкін емес еді.
– «Жан досым» әнін достарыңыз Хамит пен Мейірбекке арнады деген әңгіме бар. Музыкалық қабілетіңізді сынға салып байқаған әрекетіңіз алғашқы сәтте-ақ екі аяғынан тік тұрып кеткен тәрізді.
– Музыкалық қабiлетiм болды. Оның үстiне нота бiлем. Ең алғаш 1968 жылы «Ғашықпын» деген ән жаздым. Сөзiн Лұқпан жазды. Лұқпан бiздiң ансамблiмiздiң ақыны. Кейiнiрек «Той жыры» шықты. Бұл да екеумiздiң бiрлескен туындымыз.
– «Дос-Мұқасан» бүкіл Кеңес Одағын тербетті. «Дос-Мұқасаннан» кейін барып Ресейде «Самоцветы», Белоруссияда «Песняры», Өзбекстанда «Ялла», Украинада «Кобза» және басқа да ансамбльдер шықты. Бірақ, олар құрамы жарым-жартылай жаңғырған қалпында беріге дейін жетті.
– Біздің ансамбль де бізден кейін жаңарған құрамда шығып жүрді. Бірақ, халық соншалықты қабылдай алмады-ау деймін. «Ансамбльді міндетті түрде құру керек» деген тапсырма мойында жүктеліп тұратын болса, дәл осындай ансамбль жасай алмас па едік деп ойлаймын. «Дос-Мұқасан» әрқайсымыздың жүрегіміздің қалауымен дүниеге келген, шынын айтқанда, сол кездегі жастар өміріне қажеттіліктен жедел дүниеге келген ансамбль. Сондықтан кейінгілерді алғашқы ансамбльмен салыстыруға болмайды.
– Сіздің үш әніңіз Мәскеу асып, Еуропа, Қытай қазақтары арасында танымал болғанын білеміз. Бұл сіздің материалдық жағдайыңызға қалай әсер етті?
– 1990 жылдарға дейін ай сайын авторлардың құқын қорғайтын басқармадан 500 сом қаламақы алып тұрдым. Кейде АҚШ долларымен аламыз. Ансамбльдің атақ-даңқы алыс-жақын шетелдерге де таныла бастағандықтан, қаламақы Қытай, Түркиядан да түсетін. Айлық жалақысы 100-120 теңгеден аспайтын қарапайым инженер үшін бұл, шын мәнінде де жақсы табыс еді...
– Атақты сазгер Нұрғиса Тілендиевтің «Досым, балам, бөлісу керек қой» деген атақты әзілі де сол кезде айтылса керек...
– Мен өзіме тиесілі қаламақыны сазгерлермен бірге аламын. Бірде Әсет Бейсеуов, Ескендір Хасанғалиев, Нұрғиса Тілендиевтермен қатар кезекке тұрып қалдым. Көбі, 280 сом Нұрғиса ағамызға тиесілі екенін байқап қалдым. Жұрттың соңын ала кірсем де ағаларым менің шығуымды күтіп отыр екен. Менің қаламақымның мөлшерін білген Нұр-ағамыздың «Досым, балам, бөлісу керек қой» деген атақты әзілі де сол жерде айтылды.
– 2000 жылдардың ортасында ел-жұртқа үміт үздіріп, сағындырып барып қайта жарқ ете қалдыңыздар. Арада жарты ғасыр өтсе де, сабақтастықты үзбей қалған құдірет неден қуат алып тұр?
– Ұзақ уақыт «тайм-аут» алып, сахнаға қайта шыққан сәт әлі көз алдымда. Алматының Республика сарайында инешаншар орын болмады. Мұндай құбылыс бүкіл ел көлемінде қайталанды. Біз «Дос-Мұқасанның» әнімен өскен құрдастарымызды 1970 жылдардың тасасында қалып кеткен жастығымен табыстырдық.
– Жалпы, «Дос-Мұқасанның» феномені неде деп ойлайсыз?
– Оған жауабымыз дайын. Бір ғана «Дос-Мұқасанның» құрамында болған жігіттерді қараңызшы: атақтары Мәскеуден асып, Еуропаға жетті. Сол топқа мүше болған жігіттердің арасынан үш академик шықты. 1960 жылдардағы қазақ интелегенциясының үйлесімділігі. Олар бір-бірінен қуат алды. Бір-бірін қолдады. Сол себепті зиялылық пен тереңдік әннен де, шығармадан да , кинодан да, тіпті сол кезде өмір сүрген азаматтардың лебінен-ақ жібектей есіліп тұрды. Бұл ғажап емес пе?
– Ел-жұрт Бақытжан Жұмаділов екеуіңіздің араларыңыздағы достықты аңыз етіп айтады. Жан досыңыздың соңғы демі сіздің көз алдыңызда үзілді. Ағамыз сіздердің топтарыңызға кейінірек қосылды-ау деймін.
– Бақытжан политехта оқығанмен, ҚазМУ-дің жатақханасында тұрды. Сонда бір топтың әншісі еді. Ашық-жарқын болатын. Өзі де сондай сүйкімді еді. Алғаш танысқан күніміз де әлі есімде. Мені сыртымнан жақсы танып білсе де «Сен кімсің?» деп қарсы алып, «Мен Бақытжанмын» деп өзін таныстырды. Бақыт бізге құр келмей, «Құдаша» әнін алып келді. Осы ән жан досымды «Мистер құдаша» атандырып кетті.
– Бақытжан ағамыздың алдында Құрманай Омарова мен Шәріп Омаров кетті. Құрманай мен Шәріп топ құрамында жүрген кезде біз бала едік, өнеріне терең бойлай алмадық. Ал Бақытжан ағамыздың орнын әлі күнге дейін іздеп жүрміз. Ұл-қыздарымыздың қанын қыздыратын, қалғып кетуге бейім тұратын ұлттық рухты түрткілеп жүріп оятатын «Мистер құдаша» бізге де жетпей жүр.
– Бақытжанның орны бөлек. Бақытжанды ұмыту мүмкін емес. Ол қазақ өнерінің тарихында «Ой, жарайсың, жігіттер» деп күлімдеген күйі «Мистер құдаша» болып қалатын шығар. Оның бейнесі – әнде қалды, таспада қалды. Жүректерде қалды. Қолымнан келсе, Қазақстандағы әрбір неке сарайының алдынан Бақытжанның тойда ән салып тұрған сәтінің ескерткішін орнатып қояр едім. Себебі, қазақтың тойы құдаша-құда баласыз өтуі мүмкін емес қой.
Енді Бақытжан қалыптастырып кеткен мистер құдашаның орнын басқа адам баса алмайтын шығар.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙҚЫЗЫ,
«Еgemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
