Бұл орайда Президент халық бел­сенділігін арттырудың тиімді тәжірибесін ауыл әкімдерінің қыз­метке сайлау арқылы келуі­нен көретінін және бүгінде бұл саяси реформаның келесі кезеңі­не көшудің алғышарттары әбден пісіп-жетілгенін айта келіп, ауыл әкімдерінің тікелей сай­лауын өткізу жөніндегі маңыз­ды мәселені ортаға салды. Мем­лекет басшысының бұл ұсы­ны­сы қоғамда қызу талқыланып, қол­дауға ие болып жатыр. Бұл жөнінде біз де жергілікті тұрғындармен, ауыл­дық әкімдік өкілдерімен, бұ­рынғы ауыл әкімдерімен әңгі­мелесіп, бұған дейінгі сайлау жүйесі мен Президент ұсынып отырған тікелей сайлаудың ара парқын ажыратып, саралап көруге ұмтылыс жасап көрдік.

Бұл жөнінде алдымен Қос­та­най ауданына қарасты Алтын дала ауылының тұрғындарымен сөйлестік. Ауыл әкімдерін тұр­ғын­дардың сайлауына мүмкін­дік берілуі – ауыл халқының бел­сен­ділігін көтеруге бағытталған ша­ра­лардың бастамасы, өз бел­сен­­ділігін көрсетуге беріл­ген мүм­кіндік, дейді алтында­ла­лықтар.

– Өзім осы ауылда 12 жылдан бері тұрамын. Сол 12 жылдың ішінде онға жуық әкім ауысты. Ау­дан әкімі мен мәслихаттың тағайын­дауымен келеді. Бір-екі жыл отырады, содан тағы басқа қыз­метке кетеді. Мысалы, сонда ол 1-2 жылда не тындырып, қан­дай жоспарды жүзеге асырып үлгереді? Яғни ақыры ауылды бас­қар­ған соң, өзіне белгіленген мер­зім ішінде сайлауалды бағдар­ла­масын жүзеге асырып, халыққа бер­ген уәдесін орындап кетуі ке­рек қой. Бірақ қазіргі жағдайда ауыл әкімдерінде мұндай мүм­кін­дік болмай отыр.

Тағы бір айта кететін мәселе, жалпы, қазір ауылға жағдай жасалмайды, қаржы бөлінбейді, ауыл құрып бара жатыр деп зарлай беретін кез өтті. Ауылдардың әлеуметтік ахуалын көтеру үшін, жалпы ауыл тұрғындарының жағдайын жақсарту үшін түрлі бағдарлама жүзеге асырылып жатқанын көзіміз көріп отыр. Ендігі жерде ауыл тұрғындары белсенді әрекет ететін кезең басталды. Сол елге, жерге өзде­рі ие­лік етіп, кәсібін ашып, еңбек етуі керек. Мұның сыртында, сол ауылдың мүддесін қорғай­тын өздері жақсы білетін, халық­пен тіл табыса алатын, ауыл­дың кем-кетігін бүтіндеп, көркей­туді қай жағынан бастау керек еке­нін білетін іскер азамат, білік­ті бас­­шыны таңдап, сайлай ала­ды. Халық сайлағаннан кейін әкім­нің ауданға немесе басқа бас­шы­ларға жалтақтауы кеміп, өз сайлау­шыларының алдын­да­ғы жауап­кершілігі көтеріле түсуі тиіс, – дейді Алтын дала ауылы­ның тұр­ғыны Айнұр Құдабаева.

Жалпы, бұған дейін ауыл әкім­дерін аудан әкімінің ұсынысымен мәслихат депутаттары сайлап кел­ді. Үміткер алдымен халыққа, одан кейін мәслихатқа өз бағ­дар­­ламасын таныстырады. Бірақ оны халық емес, мәслихат мақұл­дайды.

Тәжірибеде аудан әкімі ұсын­­­ған үміткер көбіне өзі әкім болып сайланып жатқан ауыл­дық ок­ругтің әлеуметтік жағ­да­йын, тұрмыс-тіршілігін, шаруа­шы­­лық мәселелерін терең біле бер­­мейді, сол ауылдағы көптен шеші­мін күтіп тұрған күрмеулі мәсе­ле­лерден де бейхабар болып келеді. Сондықтан ауылдық орган­дар­ға сол ауылда туып-өскен, ел­дің, жердің жағдайын жақсы біле­тін, шебер ұйымдастырушы, шы­­­найы жаны ашитын азамат жер­­гілікті тұрғындардың тікелей сай­­лауымен әкім болып келуі керек.

Қазіргі ауыл әкімдерінің көбі­нің қолы қысқа. Өйткені қолында қаржысы жоқ. Басқаруындағы ауыл дотацияда отыр. Бұрын ауылдық округтер ақшаны аудандық бюджеттен алатын. Қазір әр ауылдың шамалы болса да өзінің дербес бюджеті бар. Бірақ бір жағына тартсаң, екінші жағына жетпейді. Ауылдық елді ме­кен­дердің басым бөлігінде инфра­құрылым дамымаған, тауар өн­діруші ірі кәсіпорындар жоқ. Сондықтан бюджет те мардым­сыз. Мысалы, Қостанай ауданына қарайтын Надеждин ауылдық окру­гінің жылдық бюджеті не­бәрі 4-ақ млн теңге: 1 жарым млн – көлік салығынан, 2 млн – жеке табыс салығынан, 300 мың теңге мүлік салығынан түседі. Бұл 4 млн теңге ауылдық ок­ругтің бір жылдық тіршілігіне жет­пейді. Сондықтан облыс мұн­дай ауылдарға әлі күнге дейін субсидия беруге мәжбүр болып отыр. Мысалы, Қостанай ауда­нын алып қарайтын болсақ, бұл әкім­шілік құрылымға кіретін 20 шақ­ты ауылдық округтің бәрі дота­циямен күн көріп келеді. Тек Тобыл қаласы ғана өзін өзі ақ­тап отыр.

Қаржының жоқтығынан кө­ңіл­де сайрап тұрған талай шаруа­ны тындыра алмай, шарасыз күйі­нетін сәттер көп болатынын осы­дан біраз жыл бұрын Әулиекөл ау­данындағы Қаймақкөл ауылдық округінде әкім болып қызмет ат­қарған Әлмұрат Ахметов те рас­тайды. Бүгінде ол Жданов орта мек­тебін басқарады.

– Президент Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев халық пен жер­гілікті билік арасындағы тығыз байланысты қамтамасыз ету үшін жергілікті ауыл әкімдерін ха­лықтың сайлауына ұсынды. Ме­ніңше, бұл өте дұрыс шешім. Өзім де бірер жыл әкім болып көрдім. Шыны керек, сол ауылдың әкімі кететін болған соң, резервте тұрған мені әкімдік өзі ұсынды. Әкім болу маған қиындау соқты. Себебі өзіңнің халық үшін істегің келіп тұрған нәрселерді жүзеге асыра алмай қалатын кездер де болады. Мысалы, ауылдың сырт көзге қораш көрініп тұрған бір бұ­рышын жаңартып, гүлдендіргің келеді. Бірақ шама жоқ, қол қыс­қа, бәрі қаржыға келіп тіре­леді. Кей­­де берілген бюджет ауыл­ға қа­жет деген шаруаға жұмсал­май­­тын кездер кездеседі, – деді Ә.Ах­­метов.

Десек те, бүгінде республика бюджетінен ауылды дамытуға мол қаржы бөлініп жатыр. Ауылдық елді мекендерді газдандыру, ауыз сумен қамтамасыз ету, жаппай кәсіпкерлікті дамыту, жұмыспен қамту, «Сыбаға», «Ауыл – ел бесігі» сияқты бағдарламалар бар. Бұл бағдарламаларға бөлінген қар­жының нақты бір ауылға же­ту-жетпеуі ең алдымен ауыл әкі­міне байланысты. Мәселен, ауылға су тарту үшін оған жер­гі­лік­ті атқарушы орган, яғни әкім өтінім береді. Бірақ алды­мен жобалық-сметалық құжат­тарын дайындау керек. Одан түрлі бас­қармаларға, тұрмыстық-ком­муналдық шаруашылықтарға жүгі­руге тура келеді. Яғни бұл шаруа қырға да, ойға да жүгіріп жүріп, жүйке тоздырып, үлкен күш жұмсауды қажет етеді. Ал сол ауылға уақытша келген әкім­нің мұндай тәуекелге бара қоюы екіталай. Сондықтан мұндай әкім­дер «қаржы жоқты» алға тартып, бастың амандығын, құлақтың ты­ныштығын тілеп, аузын қу шөппен сүртіп отырудан әріге бас­пайды. Ал егер жергілікті тұр­ғын­дар сол ауылда туып-өскен, туған жерінің ыстығына күйіп, суығына тоңудан тайын­байтын, көпшілікке іскерлігімен, ұйым­дастырушылық шеберлігімен танылған еті тірі азаматты таңдап, әкім етіп сайласа, онда әңгіме басқа болар еді.

Сондықтан тұрғындардың дені ауыл әкімін тікелей сайлаған жөн деп біледі. Айтуларынша, мәслихат депутаттары сайлаған әкім мен ауыл тұрғындары сай­ла­ған әкімнің арасы жер мен көктей. Депутаттар әкімдікке өздері дұрыс білмейтін, бәлкім, өмірінде алғаш рет көріп тұрған бейтаныс адамды сайласа, ауыл адамдары өз­дерінің көз алдында өскен, өздері жыға танып, жақсы білетін, сөзі өтімді, қолы жетімді алғыр әрі іскер азаматты дұрыс таңдап, сайлай алады.

Бұған дейін сайланған ауыл әкімдерінің тағы бір кемшін тұсы бар: ауыл әкімдерін таң­дай­­тын басты тұлға аудан әкімі болғандықтан, олар, ең алдымен, халық алдында емес, аудан әкі­мінің алдында жақсы көрінгісі келіп тұрады. Яғни түптеп кел­генде ауыл мүддесіне емес, аудан әкіміне қызмет етеді. Ал ау­дан әкімі бұл лауазымға өзіне қолайлы адамды ғана таңдайды. Қо­лайсыз адамнан құтылуға тыры­сады. Мәселен, осыдан екі-үш жыл бұрын Денисов ауданы әкімдігі тарапынан сол ауданға қарасты Тельман ауылдық окру­гінің әкіміне қысастық жасал­ды. Бұрынғы ауылдық округ әкімі Нұрлан Доспаевтың ай­туынша, бар пәле «Сыбаға» бағ­дарламасынан басталған.

–Владислав Василюк есімді кәсіпкер аудан басшыларының қолдауымен «Сыбағаға» қатысып, біздің округке келіп, мал өсірмек болды. Мен ол кәсіпкердің жұмыс істеп тұрған мал фермасы бар, ірі қарасы бар деген анықтама беруім керек екен. Шынтуайтына келгенде, Василюкте мұның бірі де жоқ еді. Анықтаманы өзі емес аудандық ауылшаруашылығы бөлімінің қызметкері Нұржан Сәбитов арқылы сұратты. Ол ке­ліп, бұл сол кездегі аудан әкім­нің тапсырмасы екенін, егер орын­далмаса, мен үшін арты насырға шабатынын айтып, қоқан-лоқы көрсетуге дейін барды. Мен анықтама беру­ден бас тарттым. Көп кешікпей қысым жасала бастады. Әкім мені өз кабинетінде қабылдауын доғарды. Кесе көл­денең кедергі көбейіп, маған тіпті ауылдан шы­ғуға тыйым салынды. Ісік ауруына шалдығып, жаны қиналып жатқан анама қаладан дәрі әкелуге де рұқсат берілмеді. Бір рет қалаға дәріге шығып кетіп едім, тәртіптік кеңес арқылы жауапқа тартты, – дейді бұрынғы ауыл әкімі.

Осылайша, Нұрлан Доспаев ауылдық округ әкімдерінің келе­сі сайлауына өтпей қалады. Жер­­гілікті халық наразы­лық таныта бастаған соң, аудан бас­шы­лары мұның себебін әкімнің дұрыс жұмыс істей ал­ма­ған­дығынан деп түсіндіреді. Мұның арты аудан басшылы­ғы мен ауыл­дық округ тұрғын­да­ры­ның арасындағы дауға ұла­сады. Ауыл­дық округ әкімінің ұйым­дас­тырушылық қабілеті мен іскерлігін, міндетіне адалдығын жақсы білетін жергілікті халық бүкіл округ болып облыс бас­шы­сына, астанаға шағым­данып, әупірімдеп жүріп, Н.Дос­паев­тың кандидатурасын сайлау тізі­міне енгіздіртеді. Бірақ қан­дай да бір себептермен үміткер­дің рейтингі ең соңғы орын­нан табы­лып, мәслихат депутат­та­ры­­ның таңдауына ілікпей қалып, сайлауда жеңіліс табады.

Бұл аудан әкімнің ұсынысымен мәслихат сайлайтын ауыл әкімінің өзін ұсынған және сайлаған тұл­ғаларға тәуелді екендігіне нақты мысал бола алады. Ал тәуелділік жоғарыда баяндалған сыбайлас жемқорлық тәуекеліне жол ашады. Ал Президент Жолдауында ай­тылған халықтың тікелей таң­дауы арқылы сайланған ауыл әкім­дері мұндай әділетсіздік пен тәуел­діліктен арылатыны айқын.

Қостанай облысы