Қазыналы Көкшетау, қасиетті Қараөткел

Абылай хан алаңы

Абылай хан алаңы – Көкшетау тауы­ның етегінде орналасқан табиғаттың біре­гей ескерткіші. 1991 жылы Абылай хан ала­ңына ұстын орнатылып, «Абылай хан» экспозициялық кешенін Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ашқан болатын. «Абы­лай хан алаңында» ашылған мұра­жай­дың аумағы 288 шаршы метрді құрай­­ды. Онда қазақ ханы Абылайдың Ресей, Қытай, Бұхара хандықтарының елші­лерін қабылдауы көрініс тапқан. Ұлы хан­ның қолбасшылығымен болған жорық­та, тарихта «Шаңды жорық» деген атау­мен қалған оқиға барысы мұражай­дың­ бір қабырғасына толығымен безенді­ріл­ген. Ал дәл ортада Ұлы мемлекет қай­­раткерінің қолбасшылығымен сап түзе­­ген сарбаздардың бейнесі негізінде «Әс­ке­ри кеңес» атты мүсіндік композиция сом­далған. Осы мүсіндік композиция­ны айнала орнатылған бағаналарда хан Абы­лайға қатысты деректер топтамасы жазылған.

XVIII ғасырдың ортасында қазіргі Абылай хан алаңында үш жүздің билері мен игі жақсылары құрылтай өткізіп, Абы­лайды ақ киізге көтеріп, хан сайлай­ды. Сон­да Абылай тұрып: «Тақта өздеріңіз бо­лыңыздар, мен өзімнің сарбаздарыма барамын. Ал мынадай табиғаты көркем жер тек қана ойын-сауық өткізетін орын екен», дейді. Ал ханның үлкен алаңы «Хан­ның қызыл ағашы» деген жерде. Бү­гінгі Абылай ханның кіші алаңы жер-жер­ден келген туристердің көп жиналатын орны. Бұл алаңның ортасында биік­тігі 37 метрлік ұстын тұр. Оны ақ мәр­мәрдан қарағандылық суретші Ерлан Айтуаров бастаған сәулетшілер са­лыпты. Сегіз қырлы монумент дөңгелек ішін­де тұр. Қазақстан халқының мәде­ниетінде сегіз қырлы пішін дүние жүзі­нің бөліктерін ғана білдірмей, сонымен қатар бүкіл бағыттарға тарататын бе­ре­кені де білдіреді. Дөңгелекпен бірге ол осы берекені мәңгілікке бекітеді. Мону­ментте Қазақстанның мемлекеттік заң­дары­ның тарихи сабақтастығы көрі­неді. Ес­керткіштің қырлары жебе ұштық­тары түріндегі алтын оюмен безен­ді­рілген. Ал 2009 жылы «Абылай хан ор­дасы» экспо­зиция­лық кешені ашылды. Бұл үлкен мұражай келіп-кетуші мей­мандарға Абы­лай хан дәуірі туралы көптеген құнды мәлімет береді.

Экспозициялық кешенге негізгі үш нысан кіреді: Абылай хан құлпытасы, тарих ­залы және қымызхана. Кешеннің ең таны­мал нысандарының бірі – Абылай хан­ның тағы. Ол табиғи түрде пайда болған ақ түсті тас. Мұнда келу­шілер хан тағын киелі санап, оны жеті­ рет айналып өтіп жатады. Абылай хан­ның алаңы ерекше микроклиматымен си­патталатын тірі табиғат ескерткіші болып­ табылады. Осында күн көзінің ерекше белсенділігі, биологиясы жағынан ультра­күлгін сәулелерінің молдығы әсе­рі­нен адам ағзасы жасарады деген ұғым қалыптасқан.

Кенесары үңгірі

Көп назарын аударатын Кенесары үңгірі – Бурабай көлінен оңтүстік-ба­тысқа қарай жарты шақырымдай жер­де. Үңгір Көкшетау қыратының гранит­ті сілемінің үгілуінен пайда болған және ол аласа шоқының үстінде жатыр. Үңгірге кіре берістегі қуыстың биіктігі үш метр. Ол екі бөліктен тұрады. Оларды бір-бірімен тар қуыс жалғастырады. Екінші бөліктен сыртқа шығатын ауыз бар. Кенесары үңгірі – туристер көп баратын орындардың бірі.

Патша өкіметінің 1822-1824 жылдары Орта жүз бен Кіші жүзде енгізген басқару ережелері қазақ ұлтының дәс­түрлі басқару және құқық жүйесін жо­йып, оның орнына округтік және шекаралық орыс басқару мекемелерін ашты. Келімсектер қазақ жерінің ең шұрайлы жерлерін тартып алып, оның әр өңіріне әскери бекіністерін сала бастады.

Ұлттық азаттықты аңсаған Кенесары­ның отаршылдыққа қарсы күресі 1837-1847 жылдары аралығында он жылға созылған. Осы үңгірді ел көтерілістің бесігі болған қасиетті жер санайды.

Баубек батыр кесенесі

Баубек батыр Кене­сары Қасымұлы­ның әскері қатарын­да талай қырғын соғысты басынан өт­керген, кейіннен өзімен аталас туыс-туғандарын жартылай болса да отырық­шылыққа бейімдеген белгілі тұлға.

Әке-шешесі 9 жасында қайтыс бол­ған бала, Кенесарының бәйбішесі Күнім­жанның қолбаласы болып өседі. Уақыт өте келе Баубек жорықтарға қатысып, көз­ге түседі.

Баубек батыр туралы ресми түрде ал­ғаш жазған ұлтжанды азамат, тарихшы ғалым Ермұхан Бекмаханов болды. 1995 жылы журналист Ахметжан Байжанның «Бектауыл Баубек батыр» атты кітабы жа­рық көрген. Онда Баубек батырдың өмірі мен Кенесары қозғалысына қатысқан ке­зеңі жайында жан-жақты айтылады. Баубек батыр Кенесары қозғалысының ба­сынан аяғына дейін қатысып, қырғыз же­рінде хан қазаға ұшыраған уақытта қыр­ғыздардың қолында тұтқында болады.

Баубек батыр еліне келген соң Терісақ­қан өзенінің бойын жайлап, бейбіт өмір кешеді. Дегенмен Кенесары көтерілісіне қатысқан, ел алдында үлкен беделі бар Баубек батырды патша шенеуніктері тыныш қоймайды. Көтеріліске қатысқаны үшін Сібірге, Түмен облысына жер аударады. Туған жерінен кетіп бара жатып батыр «Енді қайтып келе алмасам, онда денем туған жерде қалсын» деп, өз шынашағын өзі шауып, жерге көміп кетіпті дейді. Кейін Түмен жерінде батырдың қайтыс бол­ғанын естіген балалары әкелерінің шы­нашағын көмген жерге зират орнатады.

Жақсы ауылынан оңтүстікке қарай, Есіл өзенінің оң жағалауында орналасқан бұрын Қызылту ауылы болып аталған жер 1993 жылдан бері Баубек батырдың есімімен аталады. Кесенесі Есіл өзенінің биік жағасында.

Беспақыр кeceнeci

XIX ғасырдың соңында салынған Беспақыр кесенесі діни-сәулет ес­керт­­кіші болып саналады. Қорғалжын ауда­нының Абай ауылынан шығыс-оң­түс­тік-шығысқа қарай сегіз шақырым ша­масындағы қашықтықта, Қорғалжын-Астана тас жолы бойындағы Абай ауы­лынан бұ­рылыстан шығысқа қарай 11 ша­қы­­рым жерде, ашық далада, ескі моланың қоршалған аумағында, Нұра өзенінің оң жағалауында орналасқан. Аңыз бойын­ша кесене XIX ғасырдың 30-шы жылдары Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісінде ерлік көр­сет­кен бес батырдың құрметіне тұрғызыл­ған. Беспақыр кесенесі шикі өңделген кірпіштен қаланған. Мазар салынған кірпіш құрамы – қойдың сүті, жүні, ат­тың жалы мен саз балшықтан тұрады. Кіру есігі көлемі күмбезінің үстіңгі бө­лігі опырылған, кіру аркасының жан-жағындағы қабырғада бұзылған жерлері бар, күмбезді есігі бар сағана түрінде орындалған мазардың өзгешелік типін сипаттайды. Екі бөлмелі композиция көлденең осінде шығыстан батысқа қарай созылған. Шағын көлем пропорция­сы қасбет қабырғаларының бірқалыпты формаларымен ерекшеленеді. Шығыс жағындағы аласа аркалары есік диаметрі 2,8 метр деңгейінде  сопақ бөлменің ішіне апарады. Қабырғаларының биіктігі 3 метр шамасында. Зерттеу алғаш 1987 жылы жүргізілген.

XIX ғасырдың қазақ халқы үшін ауыр кезеңінде халық арасынан шығып, ел қамын ойлаған батырлар аз емес. Қанша уақыт өтсе де олардың ерлігін қалың ел құрмет тұтады.

Ботағай кeceнeci

Ботағай кесенесі ХІ-ХІІ ғасырлар­дың сәулет ескерткіші болып табылады. Кесене Нұра өзенінің сол жағасында, Қорғалжын ауылынан шығысқа қарай екі шақырым жерде орналасқан. Бота­ғай – ортағасырлық күмбездік кесене. Ерек­шеліктеріне орай Қазақстандағы жалғыз ортағасырлық кесене. 1862 жылы Ботағай кесенесінің суретін қазақтың ұлы этнограф ғалымы Шоқан Уәлиханов салыпты. Көптеген саяхатшының сызбалары мен сипаттамаларына қарағанда, Ботағай – Қазақстанның сәулет-құрылыс өнерінің көрнекті үлгілерінің бірі. XIX ғасырдың ортасына дейін кесене біршама жақсы сақталған. 

Ботағай алғаш рет Ресей картасына 1694 жылы түсірілді. Заманында Тәуке ханға Ресейден келген елшілер Ф.Скибин мен М.Трошин сызған. Сызба 20 парақтан тұратын «Қазақ ордасы» деген атауға ие болған. Онда Қорғалжын көлі мен хан ордасы арасында Нұра өзенінің жағалауында Бытығай қаласы орналасқаны туралы айтылған. Елсіз жер емес еді. Бұл жерде Ұлы Жібек жолымен жүретін көптеген керуен жолы түйісетін. 1762 жылы Петерборда «Императорлық ғылым академиясының алқалық кеңесшісі Петр Рычковтың шығармасы» атты кітап жарық көреді. Қазақ жерін аралап өткен орыс ғалымы Бытығай туралы мынадай деректерді келтіреді: «Бытығай – Қорғалжын көліне құятын Нұра өзеніндегі қырғыз-қайсақ ордасындағы ұлы қаланың жұқанасы. Сипаттары бойынша бұл қала он шақы­рым жерде орналасқан және бұл жер­дегі сарай түріндегі төрт бұрышты құры­лыс­тардың үлкендігі соншалықты, үш жүз сажындай болады. Бұл жерде бір мешіт және көптеген қираған тас құрылыстар бар». Тәуке хан өлген соң Бытығай қаңы­рап бос қалып, қирауға шақ қалды.

1816 жылы И.П.Шангин кесенені қарап шығып, қысқаша сипаттама бер­ді, ғимараттың жоспары мен кесененің алдыңғы жақ суреттемесін жасады. 1825 жылы Сібір және Орынбор ше­кара шебін Қазақстанға көшіру туралы
I Алек­сандрдың атына жазған жазбасында алқалық кеңесші Демидов осы ескерткіш туралы жазып өткен. «Тұзды көлдердің ішінде маңайы 300 шақырым болатын Қорғалжын өзені – ең үлкені. Бұрын Есіл өзеніне ағатын Нұра өзені қазір осы көлге құяды. Осы өзеннен алыс емес жерде бұл елдің құнарлығын дәлелдейтін ескі егіндіктің аумағы кө­рінеді, ал 15 шақырым аймақты алып жатқан әжептәуір сәулет өнерінен хабар беретін ескі қаланың қирауынан пайда болған кірпіш үйінділері бұл елді қаңғырып жүрген көшпенділер емес, білімді, сауатты халық мекен еткенін дәлелдейді».

Міне, осындай деректерден Көкшетау мен Қараөткелдің арасын жайлаған қалың елдің қазынасы қылаң береді. Тарихи деректерден еліміздің мәйекті мәдениетін, әдемі де ажарлы, мазмұн­ды да мағыналы әдет-ғұрпын көруге болады. Ескінің есті естелігі арқылы бүгінгі толқынның рухани жаңғырып, кемелденуіне мүмкіндік мол. Атадан мирас болып қалған жәдігерлер жанымызға нұр құйып, санамызға сәулесін құйып әлі тұр, мәңгілік тұра бермек!..

Ақмола облысы