Интервенция экономикалық өсімге қалай әсер етеді?

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жолдаудағы сөзімен айтқанда, «Қазіргі таңда бұл саясат көбіне валюта нарығындағы қаржының шамадан тыс көбейіп кету қаупіне байланысты тежелуде. Банктер валюта нарығы және Ұлттық банктің мүмкіндіктері арқылы пайда таба алатын болған соң, нақты экономиканы несиелендіруге құлықты емес».

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт  Тоқаев валюта нарығын реттеуге капи­тал қозғалысына қатысты проблемалар да теріс ықпалын тигізіп жатқанын, сол себеп­­ті Ұлттық банктің құрамынан ақ­­ша-несие саясаты комитетін құру ту­ра­­лы шешім қабылданғанын айтты. Бұл – теңге бағамын интервенция арқылы қалып­­­қа келтіруге жол берілмейді деген сөз.

Сарапшы Ілияс Исаев жаңадан ашылатын комитеттің жұмысын мемлекеттік деңгейде, тәуелсіз сарапшылардың қатысуымен нақтылап алу қажеттігін айтады. Себебі 1990 жылдардың соңы мен 2000 жылдардың басында Ұлттық банкке Г.Марченко төрағалық жасаған тұста инфляциялық таргеттеу, соңынан интервенциялау деген түсініктер қолданысқа енді. Содан бері бұл саясат теңгені ха­лыққа да, билікке де жағымды картинада ұстап тұрудың «көзіріне» айналды.

– Банк секторындағы ең күрделі қателіктер сол кезден басталды. АҚШ-та, ФРЖ құрамында инфляциялық тар­геттеу мәселесімен айналысатын ар­найы агенттік бар. Осы агенттіктің жұмы­сына интервенциялық бағыт та кіреді. Даму жолына енді түскен елдер интер­вен­ция­ның дәлізін осы агенттіктің қас-қаба­ғына қарап реттеп отырады. 1896 жылы швед экономисі, капитал теориясы, баға және жалақы мәселесімен айналысатын Кнут Викселль 10 жыл бойы зерттеудің нәтижесінде сол теорияны айналымға енгізді, – дейді І.Исаев.

Қаржыгер айтқандай, инфляциялық таргеттеу, интервенция экономикасы дамыған Жапония, АҚШ тәрізді елдерге тиімді. Себебі оларда ІЖӨ-нің 80 пайызы бизнестің үлесінде. Ұлттық валю­таларына қуат беретін индикатор да солар. Ал Қазақстан тәрізді экономикасы шикізатқа тәуелді елдер үшін инфляциялық таргеттеу немесе интервенция мәселесімен айналысуға әлі ерте. Бұл екі жүйенің мәдениетін қабылдауға экономикамыздың шамасы жетпейді.

Валюта саудасына жол ашты

– Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев кешегі Жолдауында ақша-несие саясатының ынталандырушы ретін­дегі рөлін де күшейту қажеттігін айтты. Банктер валюта нарығы және Ұлттық банктің мүмкіндіктері арқылы пайда таба алатын болған соң нақты экономиканы несиелендіруге құлықты емес екенін тәуелсіз сарапшылар осыған дейін де айтып келген болатын. Енді бұл мәселе мемлекеттік деңгейде көтерілді. Жаңадан құрылатын ақша-несие саясаты комитеті Ұлттық банктің құзыретін кү­шейтіп, жүйе құрушы банктердің ық­палын әлсіретеді. Көлеңкеде тұрып ішкі нарыққа әмірін жүргізіп отырған алпауыттар мен мемлекеттік мүдде арасындағы тайталас енді басталады. Олар интервенция арқылы проблемаларын шешу мүмкіндігінен айырылғысы келмейді, ал Үкіметте ондай тетік енді жоқ. Ендігі жерде Ұлттық банктің де, экономиканың да көшін алға сүйрейтін осы комитет болады, – дейді І.Исаев.

Қаржы саясаты немесе қаржы нары­ғы қадағалаусыз қалды деп ешкім Үкі­метке де, Ұлттық банкке де өкпе айта алмайды. Нарықтың бұл сегменті Ұлт­тық банктің және Қаржы нарығын қада­ғалау және реттеу агенттігінің бақы­лауын­да. Үкімет квазимемлекеттік сек­­тор­­дың валюта түсімінің бір бөлігін іш­кі нарық­та міндетті түрде сату туралы шешім шы­ғар­ғаны биыл ғана. Бұл ше­шім Ұлт­тық қордың да мүмкіндігі шек­теулі екені мемлекеттік деңгейде мойын­дал­ған соң ғана қабылданғаны белгілі. Сарап­шы­лар бұл әдіс төтенше жағдай кезінде қолданылатынын айтады.

Қазақстанда ұлттық компаниялар­дың валюта түсімдерінің бір бөлігін сатуды міндеттеу биылғы 26 наурызда басталған-ды. Шілде айында ұлттық компаниялар 200 млн доллар сатты. Бұл қаржы ұлттық валютаны қолдауға бағытталды. Сарапшылар бұл әдіс доллар тапшылығы кезінде теңге бағамына айтарлықтай көмектескенін айтады. Бірақ жеке сектордағы компанияларды ұзақ уақытқа дейін доллар сатуды міндеттеуге Үкіметтің де құзыреті жоқ. Күні ертең олар жаппай сатуды доғарған кезде доллар тапшылығы туындап, тағы бірнеше теңгеге қымбаттап кетуі мүмкін. Демек бұл пандемиялық дағдарыс кезінде қаржы секторы тұншығып қал­мау үшін қолданылған өтпелі саясат. Сол себепті Ұлттық банк пен Үкіметке теңгені халықтың қалтасы көтеретін дең­гейде ұстау үшін және Ұлттық қорға салмақ салмау үшін мұндай әдісті үнемі жетілдіру қажет.

Қаржыгер Ерлан Ибрагим Ұлттық банк жанынан ашылатын ақша-несие саясаты комитетіне осы мәселе жүктелу мүмкін екенін айтады. Себебі Ұлттық банк пен қор биржасы қаржылық тұрақ­тылықты қамтамасыз ету және сырт­қы факторлардың әсерін шектеу мақ­сатында 19-20 наурызда теңге-дол­лар саудасын Франкфурт аукционы арқылы өткізу туралы шешім қабыл­дады. Бұл әдіске сарапшылар қор нары­ғы мен қаржы секторының интеграция­лануын жедел­дететін фактор деп баға беріп үлгерді. «Сауда-саттықты Франк­фурт аук­цио­нымен өткізу шешімі клиент­тер­дің қазір­гі сұранысын қанағат­тандырып, валюта нарығындағы тұрақсыздыққа жол бермейді. Алдағы сауда-саттықтардың режімі туралы ресми мәлімдемелер ар­қы­лы жеткізілетін болады» делінген Ұлт­тық банктің ресми хабарламасында.

Ұлттық қорға ауыз салу азаяды

 Осыған дейін теңге бағамы дәлізден шығып кеткен кезде оны интервенция арқылы реттесе, енді қор нарығы арқылы қосымша қаржы көздерін іздеуге кірісті. Бұл өз кезегінде қажет кезде Ұлттық қорға ауыз сала беруді тоқтатуы әбден мүмкін. Бас банк соңғы 10-15 жылда валюта нарығын реттеумен немесе теңгені қолдауды көп жағдайда интервенция көмегімен шешіп келгені белгілі. Сол себепті, «интервенция экономикалық өсімге қалай әсер етті?» деген сауалға жауап берер кезде кез келген сарапшы кідіріп қалады. Ұлттық банк ішкі валюта нарығындағы өктемдікке қатысты мәліметтерді 2016 жылдың қаңтарынан бастап жариялай бастады. Оған дейін интервенция мәселесі «жабық есік жағдайында» талқыланып келді.

Қаржыгер Мұрат Темірханов интер­венция Ұлттық банкке тек шығын әке­летінін жеткізді. Сол себепті, бірінші кезекте теңгеге әсер ететін факторлар кезең-кезеңімен нақтыланып отыруы тиіс. Қысқа мерзімді перспективада тең­генің айырбас бағамы мұнайға, содан кейін аздап рубльдің бағамына, ұзақ мерзімді перспективада инфляцияға тәуел­ді. Теңгенің Ресей рублінен айыр­машылығы, валюта нарығында шетелдік алыпсатарлық капитал жоқ. Бұл оның АҚШ-тың Федералды резервтік ставкасы туралы шешімдеріне, доллар баға­мы­­ның басқа валюталарға қатысты өз­ге­руіне және әлемдік нарықтардағы инвес­­тор­лардың көңіл күйіне әсер ететін басқа фак­торларға аса сезімтал емес­ті­гін біл­діреді. Қаржыгердің айтуынша, Қазақ­станда мұндай мөлшерлеме сая­са­­ты­­ның өзіндік ерекшелігі бар. Біз­дің ел­де тең­генің бағасы, пайыздық мөл­шер­­­леме деңгейі нарықтың талабына емес, Ұлт­тық банктің бақылауымен өз­ге­­­ре­ді. На­­ры­қтағы мұнай бағасы құ­был­­­­малы бол­­ған­­дықтан, теңге бағамы да АҚШ дол­­ларына қатысты құбыл­малы бола­ды. Эко­­н­о­­микамызды әртарап­тан­дыр­майынша бұл жағдайдан құтыла алмаймыз.

– Ұлттық банк қаржы нарығына араласпаймыз десе де қажет кезінде араласу құқын сақтап қалды. Интервенциядан өзге, теңге бағамына әсер ететін тетіктер жетеді. Ұлттық қор мен БЖЗҚ валюта активтерін басқару тетігі Ұлттық банк­те. Бірақ ол мұндай операцияларды ин­тер­венция деп есептемейтінін байқап жүр­міз, – дейді М.Темірханов.

2019 жылы қымбат мұнай теңгеге неге әсер етпейді деген тақырып тренд болатын. Мұнайдан бақ тая бастаған күннен теңге мен АҚШ доллары баға­сы­ның қырық құбылып тұратыны үй­рен­шікті құбылысқа айналды. Сырт көз де мұнай теңге бағасына тек жанама түрде ғана әсер етеді деген пікірде. Қар­жыгер Е.Ибрагим 2014 жылы – 22 млрд, 2015 жылы 10 млрд АҚШ доллары интервенцияланғанын айтады. Ал 2016 жылғы көрсеткіш бұдан төмен. 2018 жылғы интервенция қыркүйек айында өткені белгілі. 2019 жылы тамыз айында доллар бағамы 380 теңгеге жеткен кезде де Ұлттық банк тек сырттай бақылап отырды. Интервенция жасалды деген ресми ақпарат болған жоқ. 2018 жылға дейінгі дерек бойынша 24 млрд 259,6 млн АҚШ доллары қайтып, 31 млрд 367 млн АҚШ доллары қайтпай қалды.

Теория бойынша теңге қымбат мұнай бағасының буынан күш алу керек еді. Біздің валюта елдегі экономиканың жағдайынан хабар беріп тұр. Ұлттық банкте ішкі нарықтағы қаржы бағамын реттеудің 5-10 жылдық тәжірибесі болса, жағдай бұлай ушығып кетпей, ішкі нарық валюта бағамындағы құбылмалыққа бейімделіп, теңгеге нағыз нарықтың исін сездіре алатын еді.

– Бірақ Ұлттық банк интервенция­лау арқылы бағаны сылап-сипап реттеу мен алыпсатарлыққа жол берді. Бұл саясат теңгенің долларға шаққандағы бағамын белгілеу немесе валюта резервтерін үнем­деу міндетіне де ұқсамайды. Ұлт­тық банк қаржы секторының дене қызуы көтеріліп бара жатса, долларды валюта айналымына жібереді де, керек кезде оны қайтып жинап алады. Мұндай саясат халықтың теңгенің әлсіз валюта екені және оған оң факторлар әсер етпейтіні тура­лы түсінік қалыптастыруына әкелді. Қар­жы нарығының кәсіби қатысу­шы­­лары да валюта нарығында не болып жатқанын және оның валюталық ст­ра­те­гиясын қалай құруға болатынын аз біле­ді. Шындығында, теңгенің нығая­ты­­ны­на ешкім сенбейді және осы сенім­сіздік­­пен нарықтың өзі ұлттық валютаны әл­сі­реуге итермелейді, – дейді Е.Ибрагим.

Қаржыгер айтқандай, Ұлттық банк үшін теңгеге қуат беретін фактор – Ұлттық қор мен мемлекеттік алтын валюта резерві. Биыл ол шамамен 60 тонна тазартылған алтын құймасын сатып ала алады. 2020 жылғы 7 тамыздағы жағдай бойынша алтын валюта резервіндегі алтын портфолиосы шамамен 382 тоннаны немесе 25 млрд долларды құрады. Әлемде индустриялық-инновациялық даму стратегиясы ұлттық валюта баға­мына сәйкестендіріледі. Өкінішке қарай, бізде ондай сәйкестендіру жоқ. Ұлттық қордың трансферінен бөлек, дағдарысқа қарсы бағдарламаға Ұлттық қордан жалпы 4,7 трлн теңге аударылды. Соның өзінде бюджетте әлі тапшылық бар. Бұл фактор Ұлттық қордың да мүмкіндігінің шектеліп келе жатқанын дәлелдеп тұр.

Банктерді қаржыландыруды шектеу керек

Ұлттық қордағы 60 млрд доллар төрт жыл бойы барлық әлеуметтік міндеттемелерді орындауға жетеді. Ендігі мәселе мемлекеттің осы ақшаны қаншалықты тиімді жарата алатынында болып тұр. Сол себепті сарапшылар резерв таусылмай тұрғанда экономиканы аяққа тұрғызудың жаңа амалын жүзеге асыру керек екенін ескерте бастады.

Қаржыгер І.Исаев біздің қолымызда мұндай мүмкіндіктің бар екенін айтады. Бұл – интервенциялық, инфляциялық таргеттеу жүйесінен бас тарту.

– Нарық заңының басты талабы судың да сұрауы бар деген мәселемен түйінделеді. Бүгінге дейін интервенция­лау үшін Ұлттық қордан қанша қаржы бөлінгенін ешкім білмейді. Осыдан бірер жыл бұрын ғана 50 млрд доллардан асып кеткені айтылды. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев ақша-несие саясатының ынталандырушы рөлін де күшейту керек екенін, бұл саясат көбінесе валюта нарығындағы қаржының шамадан тыс көбейіп кету қаупіне байланысты тежеліп отырғанын айтты. Ұлттық қордан интервенцияға бөлінген қаржы шетел валютасын айырбастайтын нүктелер, қаржы трейдерлері арқылы халыққа сатылды. Валютаны сату мен сатып алудың арасындағы айырмашылық жүйе құраушы банктерді де, екінші деңгейлі банктерді де қана­ғат­тандырады. Өндірісті, ШОБ-ты қар­жыландыруға келгенде қырық түрлі сыл­тауды айтып шыға келеді. Ендігі жер­де валюта айырбастайтын орындар санын шектеп, сол арқылы банктерді үсте­ме­летіп қаржыландыруды тоқтату керек. Сол кезде ғана өндіріске банктерде ШОБ-ты несиелендіруге мойын бұрып, соның пайызына қанағаттанудан өзге жол қалмайды, – дейді І.Исаев.

Мемлекет басшысы бұл жолы банк­тер валюта нарығы және Ұлттық банк­тің мүмкіндіктері арқылы пайда таба алатынын айтып, екінші деңгейлі қаржы институттарының басынан дәуреннің өткенін жеткізді. Қолы қимылдаған банктердің ғана аузы қимылдайтын уақыт келді. Мұнай дәурені де аяқталып келеді. Ұлттық банктің бұл сыннан қаншалықты нәтиже шығаратынын алдағы уақытта білетін боламыз. Қаржы сарапшылары бұл ұсынысты іске асырар болсақ, қаржы секторы интервенциялардың емес, нарық заңдылығымен дамитынын айтады.

АЛМАТЫ