Мәди

Биыл туғанына 140 жыл толған дарынды дала композиторы, әнші, сері Мәдидің тойы ел көлемінде ерекше ата­лып өтуі керек еді. Алайда адамзатты дүрбелеңге салған дауасыз дерт көп іске қолбайлау болды. Дегенмен көзіқарақты жұрт ер Мәдиді ел газетінде еске алуының өзі қайраткер тұлғаға зор тағзымнан кем болмас деп қаламымызды тарлан тарихтың сырлы сиясауытына батырдық.

* * *

Қыр қазағының репертуарында әл­бетте, Мәдидің әндері асқақ шырқалады. Қарт Қарқаралының сәулетті шыңдары­ның төбесі көрінгеннен-ақ, тіпті әнге еш икемі жоқ жанның өзі «Е, атыңнан айналайын, Қарқаралы, Сенен бұлт, менен қайғы тарқамады» деп күбірлейтініне күмәніміз жоқ. Тіпті Мәдидің осынау екі ауыз өлеңі Қарқаралының төл­құ­жатындай жүрек төрімізде әлдеқашан бедерленіп тұрғанын сеземіз.

Жалпы қазақ тарихына, қазақ әде­биетіне үнемі үңілген адам бірқатар табиғи атаулардың тірі образдарға айналып кеткенін байқайды. Айталық, Алтай таулары, Алтай табиғаты Орал­хан Бөкей шығармаларында тірі образ ретінде бізбен бірге өмір сү­реді. Ала­тау да, Қара Ертіс те, Еділ мен Жайық та жаны бар, рухы үнемі қоз­ғалыс­тағы тірі құбылыстар. Әл­бет­те, осы қатарда Қарқаралы таулары, Қар­­қа­ра­лының кешегі Алаш арыс­та­ры алшаң басқан кең көшелері, ескі ғи­ма­раттары, Шайтанкөлі, шыршасы, Құнан­­бай қажы мешіті, бәрі-бәрі тірі образ, тіпті қазақтың жанындай аяулы атауларға айналып бізбен бірге тыныс­тайтындай! Ал енді бүгінгі тілмен айт­­сақ сол Қарқаралының бір бренді – Мәди! Мәдидің ғажайып сырлы да тағ­дырлы өлмес өлеңдері, ғибратты да кү­рескер әндері, қилы тағдыры Қарқа­ра­­лымен қатар жасай береді. Мәди шы­ғармасындағы Қарқаралы да – образ!..

* * *

Мәдиді білмейтін қазақ кем де кем болуы керек. Дегенмен жас ұрпаққа ұлт рухының байрағын биіктеткен Мәдидей тұлғалардың есімдерін үнемі насихаттап отырудың еш артығы жоқ. Мәди Бәпиұлы өз өлеңінде айтатындай, арғы атасы «Әулие өткен ер Қазыбек, Бекболат». «Тіленші одан туған абзал шері, қарадан хан боп өткен бәрі асыл тек». Аристократ әулет, қаракөк тұқымның қандыбалақ қыраны Мәдидің бұл ретте осал болып тууына еш қақысы жоқтай. «Сөздің атасы бірлік, анасы шындық» деп шаршы топта талайды сөзден сүріндірген екі сыбағалы, тоқсан жеті жүлделі қаздауысты Қазыбек бабасынан қалған қастерлі сөзді Мәди еш құлатпайды. Қазақ даласына тізесін әбден батырған орыс отаршылдарына қарсы ұзақ күрес жүргізген Мәди мінезі – сол кешегі ұлы бабаларынан қалған қасиетті аманат жүгі деуге болады. Аңдысқан дұшпан ақыры алып тынады, есіл ер кісі қолынан қаза табады. Тура сол кезеңде Мәди рухымен бірге, Мәдидің балуан денесімен бірге қазақтың кеудесін ешкімге басқызбаған көшпенді көк түріктен қалған аса бір өр, батыр, қайсар рух құлағандай еді.

Бүгінде мәдитанудың жаңа кезеңін бастағанымыз дұрыс. Мәдиді анау айт­қандай барымташы, бүлікшіл, ес­кіні аңсаған феодал деген біржақты көз­қарастармен емес, алаш мұратының жолында шейіт болған, сол заманның көзіқарақты ойшыл да ғұламаларымен пікірлес күрескер тұлға ретінде тануымыз керек.

Мәди өлімінің өзі Алашорданың белді өкілі, Қарқаралы түрмесінде отыр­ған ағартушы тұлға, Мамания мектебінің мұғалімі Мұстақым Малдыбайұлына сауға сұрай барған жерде орын алады. Мәдидің Мәшһүр Жүсіп Көпейұлымен, Шәкәрім Құдайбердіұлымен пікірлес болғаны, Ахмет Байтұрсынұлымен Қарқаралы абақтысында бірге отыр­ғандығы бәрі Мәди болмысының ұлт тағдырымен тікелей байланысын аң­ғарт­пай қоймайды. Айта кетуіміз керек, біз тілге тиек еткен Мұстақым Мал­дыбайұлының туғанына да биыл 140 жыл толады. Мәди мен Мұстақымның арасындағы достық-туыстық туралы филология ғылымдарының канди­даты, доцент Саржан Такировтың мақа­ласындағы мына бір дерек кез келген оқырман үшін құнды деп есептейміз. «1921 жылы 8 наурызда «Қазақ тілі» газетінің 123-санында Мұстақым Мал­дыбаевтың «Мәди өлімі» деген мақаласы «Жолдасы» деген бүркеншік атпен жарияланады. «Осы жылы, 1 февральда Мәди Бәпиұлын күндізгі сағат 12-де, Қарқаралы қаласында, 5-учаскенің аудандық начальнигі Жасанов атып өл­тірді. Мәдидің жасы 41-де, екі қатыннан баласыз еді. Түрмеге таяна бергенде, алдында келе жатқан Мәди Бәпиұлын атып тастағанын бірнеше адамдар көріп тұрған. Оқ қарақұстан тиіп, маң­дайынан шығып кеткен. Міне, бұл өлімді ақылдасып, тон жамылған соққандардың істеп отырғаны анық».

Мәди тақырыбына біз Алаш тақы­рыбы арқылы ден қоюымыз керек. Алаш серкелерімен серіктес сері ғұ­мыры, тағдыры, шығармашылығы бізді жаңа көзқарастарға жетелейді. Мәди әндеріндегі азаттық, бостандық сарыны ұлт бойындағы ерекше мінезді бірден оятады.

* * *

Мәдидің мәңгі өлмес мұрасы – оның нақышы бөлек, драмаға бай әсем де терең әндері. Бүгінде М.Бәпиұлының кеңінен танылмал 4 әні бар деп айтылады. Кейіннен белгілі әнші, өнертанушы Е.Төлеутай «Мәдидің мұңы» әнін та­уып, орындап жүр. Ал енді әріден қоз­ғасақ композитордың шығармала­рын тұңғыш рет нотаға түсіріп, ғылыми баға берген – зерттеуші А.Затаевич. Бұл туралы тарихшы, ғалым Зарқын Тайшыбайға сілтеме жасап, публицист, қарымды қа­ламгер Ермек Балташұлы жазады. Академик-композитор Ахмет Жұ­ба­нов Мәдидің әншілік өнеріне жо­ғары баға бере келіп: «Мәди халық бақыты үшін өмірін күреспен өткізген қайраткер. Оның шығармалары үнемі халықтың ауызында, музыка майданында шаттық үніндей болып естіледі. Мәдидің «Қаракесегі» бүкіл қазақ хал­қының әнұраны десе болғандай» дейді. Жүсіпбек Елебеков аталарымыз да Мәдиді көзімен көріп, әндерін насихаттап, қазақтың руханият қоржынын баға жетпес қазыналармен толықтырып кетті. Жүсекең Қоянды жәрмеңкесіне ағасына еріп барып Мәдиді көргенін баяндайды. «Қарқаралы» әніндегі қайырманы Жүсіпбек Елебековтің өзі қосқанын да көпшілік біле бермеуі мүмкін. Фило­лог, журналист Әлімжан Құтжанұлы Ах­мет Жұбановтың жоғарыдағы пікірі туралы толғанып келіп: «Шындығын­да, «Қаракесек» ән-өлеңі – Мәдидің рек­виемі. Мәдидей мұзбалақтың торға түскен, буыршынның мұзға тайған мұң-зары. Жан азасынан жазылған қай­ғылы шері. Мұндағы Қаракесек Мәди – қазақ! Ол – басына бұлт төнген Алаш елі. Жалқының жүрегі жалпыны қамтыған. Жалғыздың жанай­қайы асқақ романтикалық леппен аспандап барып, күн сияқты күллі Алашын аймалап тұрғандай», дейді. Шынымен Мәди болмысындағы қазақтың қайсар келбеті қай-қайсымызға болсын анық көрінеді.

Мәдитануға кең құлаш сермеген­­дер­дің қатарында тұлға өмірі мен шы­ғар­машылығын бүгінде түгелдей зерт­теп, зерделеп келе жатқан пуб­лицист Ермек Бал­ташұлы мен әнші, өнертанушы, ки­но­­гер Ерлан Төлеутайды ерекше ата­ға­­нымыз дұрыс. Әлбетте, бұған дейін «Найзағай» атты роман жазған Әл­жап­пар Әбішевті, Сапарғали Ләм­бе­ковті, Әшімбек Бектасовты, Кәрім Сау­ға­байды, тарихшы, ғалым Зарқын Тай­шыбайды, Мәдидің әндерін ұлықтап, тіпті ескі киноленталардың бірінен ком­позитордың бейнесін тауып, одан бұ­рын серінің суретін кезіктіріп, дүйім жұрт­тан сүйінші сұраған өнертанушы, күйші Жарқын Шәкәрім ағаларымыздың жөні бір бөлек.

Мәдидің бізге белгілі жалғыз фото­суреті туралы әншінің өзі: «Осы суретке Атбасар абақтысынан қашып шығып, жасырынып жүргенде досым Камал бір суретшіні үйге әкеліп түсірген еді» деп жазыпты. Өлкетанушы Ю.Попов жазған деректер бойынша Мәдиді қуғындау 1907 жылдардан басталған. Сол жалған айыптар жалғасып-жалғасып жазықсыз жанды Атбасар, Қарқаралы, Семей, Омбы түрмелеріне бірнеше мәр­те тоғытады. Әлгі сурет Мәдидің күйеу­баласы Тоқаш Кәдікеевтің жеке мұ­ра­ғатында сақталып келген деседі. Суретті 1968 жылы алғаш рет баспа бе­тіне жариялаған Жарқын Шәкәрім. Су­реттегі серінің жасы сол кезде жоба­мен 35-те делінеді. Кейін Мәдидің ескі кинохроникалардың бірінен жанды бейнесі де табылады. Ол бейненің қайда, қашан түсірілгені туралы Е.Төлеутай толық зерттегенін айтады. Орталық мұ­рағаттағы «Мәдидің ісі» атты томдықтың құжаттарын пайдаланған өнертанушы Мәдимен «өле-өлгенше кек қуысқан» Қақабай екеуінің араздығын да нақты құжаттармен дәлелдеп жазған. Бұл хат­тар турасында З.Тайшыбайдың «Мә­дидің бес хаты» мақаласын да ай­та ке­туіміз керек. Сол зерттеулердің бә­рінде Мәдидің тірі бейнесі 1920 жылы Қоян­ды жәрмеңкесінде түсірілгені анық­талған. Басындағы тымағы жайлы да айтып өте­ді. «Кіші жүз Алшын-Жаппас елінің бір азаматы сыйға тартқан тымақ еді» деп нақтыланады. Ең ғажабы, өнер­ге бүкіл ғұмырын арнаған Жарқын Шә­кә­рім ағамыз суретті тауып, тұңғыш жа­­рия­лағанда небары 19 жасар студент екен.

Бүгінде Мәдидің есімі ел ішінде та­маша насихатталып келеді. Осы үр­дісті үнемі қолдап, жаңа сатыға кө­тере беруіміз керек. Мәди атындағы респуб­ликалық дәстүрлі әншілердің байқауы жыл сайын Қарағанды шаһарында шы­мылдығын түреді. Тұлға туған Айрық ауылы да бүгінде Мәди деп аталады. Ұлы күрескердің 125 жылдық мерейтойына орай Ермек Балташұлы мен режиссер Сламбек Жұмағалидың «Сұрасаң Мәди еді менің атым» атты екі актілі, жеті көріністі драмасы ел назарына ұсынылды. Е.Балташұлының «Мәди» атты кітабы да жарық көрді. Мәдидің ізі телеэкранның да таспаларында сайрап жатыр. Бұл істе «Қазақфильмнің» қара шаңырағында жемісті жұмыс атқарған жазушы Дидар Амантайдың, Ерлан Төлеутайдың ерекше қолтаңбалары бар. Аталған «Мәди» деректі-драмалық фильмі қазақ руханиятының үлкен қа­зынасы деуімізге болады. Тіпті дәс­түрлі қазақ әндеріне түсірілген алғашқы бейнебаян да Мәдиге тиесілі екен. «Қара­кесек» әніне түсірілген қазақы бояуы қанық бейнебаянның да авторы – Е.Төлеутай.

Бұлардан бөлек Қарқаралыға бара қалсақ еңселі ескерткішіне тәу етеміз. Осы ретте ерекше ескерткіш туралы айта кеткен жөн. Мәди мүсінінің авторы Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі, Мәдидің жерлесі, Қарағайлы кентінің тумасы Темірғали Мұхтарұлы Махметов деген өнерпаз. Тас қамалды, қазақтың ұлттық рухын, жанын қыспаққа алған тар бұғауды бұзып-жарып келе жатқан Мәдидің келбетті кескіні сәтті сомдалған. 125 жылдық мерейтой қарса­ңында тұғырға қонған тұлға мүсіні жоғарыда да айтып кеткен жан жолдасы Мұстақым Малдыбайұлын түрмеден шығарып аламын деп келіп, оққа ұшқан жеріне орнатылған. Мәдиге орнатылған ескерткіштердің қатарында ақын рухы мәңгілікке барақат тапқан Мәліксай қорымындағы кішігірім ескерткішті де атауға болады.

Бұның бәрі ертеңгі жас ұрпаққа үл­кен насихат. Мәдидің күрескер ру­хы келешек жастардың ұлтшыл міне­зін қалыптастыруға жол ашатыны анық. Жоғарыда айтып кеткен «Мәди» филь­мі деректі-драмалық фильм болса, бо­ла­шақта көркем фильмге де Мәди ғұ­мы­ры әбден татитын тұлға. Оның сце­нарийі жоғарыда есімдері аталған азаматтардың қай-қайсында да бар. Жуырда «Алатау» дәстүрлі өнер теат­рына онлайн сұхбатқа шыққан Ерлан Төлеутай бір сценарийдің қатталып да­йын тұрғанын айтып өтті. Бұл – отандық киноға олжа салып жүрген дарынды режиссерлерге құлаққағыс. Мәди драмасынан, Мәди трагедиясынан бодан ұлттың азаттыққа ұмтылған найзағайдай шарт мінезін көру қиын емес. Мәди портреті кешегі өткен Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса, Балуан Шолақтардың ешқайсысынан кем түспейді. Мәди образы арқылы тек таптық тартысты емес, адамның ішкі жан дүниесіндегі кереғар құбылыстарды да кеңінен ашуға болады. Қазақ мінезін де Мәди өмірімен өзектестіре отырып зерделеу қызық.

Бүгінде Мәди өміріндегі Қақабай бейнесіне де жаңаша көзқарас қажет деп ойлаймыз. Немере інісіне деген аға өшпенділігінің өзегін аршуы­мыз ке­рек. Бұл қақтығыстардағы орыс ұлық­­­тарының араға от тастаған озбыр әре­кеттері жас ұрпаққа жан-жақ­ты түсін­­дірілгені дұрыс. Жалпы, ағайын­дар­дың ішіндегі қастық анау айтқандай қаныпезерлікке ұлпаспауы да мүмкін. Оны Мәди өз өлеңінде «Атуға Қақабайды қия алмадым» деп мойындайды. Ортақ мұраға талас, билікке маңайындағы ірілі-ұсақты дау-дамай кері сипат алып кетуі де ғажап емес. Қайткен күнде де Мәди гуманизмі оның шығармаларының өн бойында елді үнемі бірлікке, тұтастыққа, ұлт намысын қол­дан бермеуге үндеп тұрады.

* * *

Мәди Бәпиұлының биылғы мерейлі датасынан бөлек, Абай жылына қатысты да есімі ерекше аталуы тиіс. Олай дейтін себебіміз, хакімнің адал жары, озық ойлы ұл-қыздарының текті анасы Ділдәмен Мәди ет жақын туыс. Одан бөлек Қар­қаралы десе Мәдидің әуелгі біз сөз еткен әнінен кейін Құнанбай қажының мешіті айтылады. Қай жағынан алып қарасақ та Мәдидің аты аталған жерде Абайдың айналасы, әлбетте сөз болады.

Мәдидің ата-тегіне қатысты «Үш­қа­ра» әнін үнемі басшылыққа алған дұ­рыс. «Атамыз одан кейін Алшын­бай­ды, Кемеңгер ақыл ойлы, терең сай­­ды. Атағың Алатаудай бабаларым, Көрдің бе осы күнде біздің жай­ды», дейді Мәди сері. Мәдидің Абай­ға жақындығын айтқанда осы Алше­кең­нің аруағы алдымен аталады. Қар­қа­ралы дуанының ­жиырма төрт болыс еліне билік жүргізген аузы дуалы Ал­шын­байдың Ділдә мен Мәди – туған не­мерелері. Бұны Зарқын Тайшыбай тар­қатып тамаша жазады: «Зер сала қараған адамға Мәдидің Абай ауылын­да болғаны, жездесімен кездескені, тіл­дескені көрініп тұр ғой. Мәдидің 1880 жылы туғанын еске алсақ, Абай дү­ниеден қайтқанда атпал жігіт, айтулы азамат, аты шыққан серінің бір көштей ғана жердегі апасы мен жездесіне сәлем беріп қайтпауы мүмкін емес». Айта ке­тейік, Алшынбай да, Тіленші де Бұқар жы­рау ауданына қарасты Үміткер ауы­лынан 7-8 ша­қырым жердегі қорымда жатыр.

Мәдидің ата тегімен қоса нағашылары туралы да бір ауыз айта кеткеніміз дұрыс. Е.Балташұлы «Мәдиді Бәпидің бәйбішесі Әнипадан (кейбір деректерде Күләнда) туған» деп жазады. Бұл анадан Мәдимен бірге Ұрқия, Мәпіш деген қыздар да дүниеге келген. Барлық деректе Мәдидің анасының елі Жалықпас екені жазылған.

* * *

Мәди әндерінің ішіндегі өмірінің соң­ғы кезеңінен сыр ақтаратын аса бір күрделі де көркем әні «Шіркін-ай». Біз де мақаламызды осынау әннің табиғатымен үндес түйіндегіміз келеді. Әннің сөзінде айтылғандай, «Аз күнде қайта айналып мен келермін, Ал енді көріскенше шіркін-ай, қош болыңдар» дейді.

Мәди рухы шынымен де қазақ дала­сына асқақ кейіпте көп уақыт өтпей-ақ қайта оралды. Ғажайып әндер болып, еңселі ескерткіштер болып, том-том зерт­теу кітаптары болып, кино, театр сах­наларына, біздің азат мемлекетіміздің ақшаңқан ордасына Алшынбайдың немересі ер Мәди алшаңдай басып қайта оралды.