Асыл ағаны ардақтайық

Үкімет келесі жылы атқары­латын сан түрлі атаулы даталар мен мерейтойлардың тізбесін бекіткен кезде, тәуелсіздіктің елең-алаң шағынан бастап күні кешеге дейін ұлттық заңнамамыз­дың қалыптасып, дамуына ора­сан зор үлес қосқан, көзі тірісінде-ақ аңызға айналған, еліміздегі барлық заңгерлердің ұлағатты ұстазы, Сәтбаев тәрбиелеген ғалымдар шоғырының еңселі тұлғасы, өмір бойы арына дақ түспей өткен ардақты асыл ағамыз Салық Зимановтың есімі еленбей қалыпты.

Шын мәнінде, бұл – ыңғай­сыздау оқиға. Өйткені келесі жылы біз тәуелсіздігіміздің 30 жыл­дығын атап өтеміз. Аталған меже – бір азаматтың ақыл тоқта­тып қана қоймай, нағыз орда бұзатын үлкен мөлшерлі жасы. Міне, осындай жасқа келген елімізді барын бағалай алмайтын «жас бала» деу қиын. Сондықтан егемендіктің 30 жылдық мерекесі тәуелсіздігімізді өз қолымен ны­ғайт­қан, білім-білігімен молайт­қан, қазақстандық патриотизмді қалыптастырған, ғылыми мұрасы­мен ғана емес, барша іс-әрекеті, болмыс-бітімімен үлгі-өнеге болған Салық Зиманов сияқты біртуар азаматтарды ардақтаудан басталғаны дұрыс.

Оның үстіне, келесі жылдың ақпан айында Салық Зимановтың туғанына 100 жыл толады. Мұхтар Құл-Мұхаммед депутаттық сауалда осының бәрін қадап тұрып айтты.

«Салық Зиманов – әріптестері көзі тірісінде-ақ «заң ғылымының патриархы» деп бағалаған тұлға. Ол 1961 жылы Мәскеуде доктор­лық диссертациясын қорғаған­нан кейінгі бар ғұмырын қазақ­стандық заң ғылымының дамуы­на арнады. Қазақ мемлекеттік университетінің заң факультетін, Ұлттық Ғылым академиясының Философия және право институттарын басқарып, мыңдаған шәкірт тәрбиелеп, 30-дан астам ғылым докторы мен кандидатын даярлады. Оның шәкірттері Қазақстанда ғана емес, ТМД ел­дерінде көптеп саналады. Мем­лекет теориясы мен тарихы, сая­си және құқықтық ілімдер тари­хы, конституциялық құқық, қазақ­тың ата заңдары және заң ғы­лы­мы­ның өзекті мәселелеріне ар­нал­ған көптеген монография мен ғылыми еңбек жазып, соңына 10 томдық мол ғылыми-шығармашылық мұра қалдырды», деді сенатор.

Шын мәнінде, Салық Зиманов тәрбиелеген шәкірттердің алды Жоғарғы сот, Бас прокуратура, Ішкі істер министрлігінде және тағы басқа облыстық, аудандық деңгейдегі барлық құқық қорғау органдарында жұмыс істеп келеді. Ұзақ жылдар еліміздің Жоғарғы сотын, Бас прокуратурасын басқарған, Сенат Төрағасы болған Қайрат Әбдіразақұлы Мәми және осы депутаттық сауалды жолдап отырған Мұхтар Құл-Мұхаммедтің өздері де Зимановтың шәкірттері екенін әлі күнге дейін мақтанышпен айтып та, жазып та жүр.

Қазақ мемлекеттік универси­тетінде ашылған заң факультеті еліміз бойынша жоғары білімді заңгерлер даярлайтын ең алғашқы және сол кездегі жалғыз орталық болатын. Салық Зиманов соның деканы ретінде факультеттің оқу бағдарламаларын жасап, кафедраларын ашып, ондағы профессорлар мен оқытушылар құрамын да тәрбиеледі. Сондықтан академик Зимановты Қазақстандағы бүкіл заңгерлер даярлау ісінің бас­тауында тұрған ұлағатты ұстаз деуге толық негіз бар.

Ол бұдан кейінгі өмірін Ғылым Академиясында өткізді. Акаде­мия Төралқасының бас ғалым-хатшысы қызметін атқарды. Ұзақ жылдар бойы Ғылым Академиясының Философия және құқық институтын басқарды. Ол кезде көрші Қырғызстанда және тағы басқа одақтас республикаларда заң ғылымынан докторлық диссертация қорғайтын кеңес болған жоқ. Сондықтан ТМД елдерінің көптеген мемлекетіндегі жас ғалымдар Салық Зимановтың тәлім-тәрбиесін көрді. Оның жетек­шілігімен докторлық, кан­ди­даттық диссертацияларын қор­ғады. Олар да жас мөлшері жағы­нан қазір нағыз кемеліне келген іс басындағы азаматтар.

Салық Зиманов, расымен-ақ, көзі тірісінде «қазақ заң ғылы­мының патриархы» деген бейресми құрметті атаққа ие болды. Оның есімін әріптес інілері, академиктер Мұрат Тәжі-Мұратұлы Баймаханов, Сұлтан Сартайұлы Сартаев, Қайрат Сапарғалиұлы Сапарғалиев, Әбдуәли Еренұлы Ереновтер әрдайым зор құрметпен атап өтті.

Көзіқарақты жұрт ғұлама ғалым, академик Манаш Қозы­баев­тың «Осы жұрт Зимановты біле ме екен?» деген эссесін ұмыта қойған жоқ. Манаш Қабашұлы осы эссесінде Зиманов туралы егіліп те, төгіліп те жазды-ау.

Депутаттық сауалда академик­тің заң шығарушылық қызметіне де баса мән берілген.

«Салық Зиманов 1990 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланып, комитет төрағасы әрі 1990 жылы 25 қазанда қабылданған Қазақ КСР-інің «Мемлекеттік егемендігі туралы» декларациясының жобасын дайындаған депутаттық комис­сияның басшысы болды. Кейін, 1991 жылы 14-16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының Мем­лекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңын қабыл­дау барысында 2 күн айтыс-тартысқа түсіп, мәселе тығырыққа тірелгенде тағы да келісім ко­мис­сиясының құрамына кіріп, бәріміздің қасиетті Отанымыз – Қазақстан Республикасы атты жаңа тәуелсіз мемлекеттің дүниеге келгенін күллі әлемге танытқан тарихи құжаттың қабылдануына заңгер депутат ретінде зор үлес қосты. Оның сол кезде сөйлеген сөздері мен тегеурінді пікірлері Парламент мұрағатында сайрап тұр. Ол 1994 жылы Жоғарғы Кеңеске екінші мәрте депутат ретінде сайланып, өмірінің соңына дейін еліміздің қоғамдық-саяси өміріндегі елеулі оқиғалардың бәріне дерлік абыз ақсақал ретінде белсене араласты. Сенат пен Мәжіліс Төрағалары, Премьер-Министр және республикалық құқық қорғау органдары басшыларына ұдайы өзінің толымды ұсыныс, тағылымды пікірлерін жолдап отырды. Елбасының саяси-құқықтық реформаларына үнемі қолдау көрсетті», деді Мұхтар Құл-Мұхаммед.

Реті келгенде айта кетер жайт, Нұрсұлтан Әбішұлының 70 жыл­дық мерейтойында, әлемнің алты бірдей мемлекет басшысы қатыс­қан іс-шара кезін­де ел ағасы ретін­де бүкіл халық­тың атынан Ел­ба­сына бата берген де Салық Зиманов ағамыз болатын.

Шындығында, Конституция­мыздан бастап, барлық заңна­малық актілерімізге жол ашқан құжат 1990 жылы 25 қазанда қа­был­данған «Мемлекеттік еге­мен­дігі туралы» декларация бол­ды. Бұл Кеңес Одағының күй­реп, оның орнына жаңа, жас мемлекеттер енді ғана бой көтеріп келе жатқан кезең болатын.

Тәуелсіздік бізге бірден келе қалған жоқ. Одан бұрын біздің республика алдымен өзінің егемен ел екенін жариялады. Дәл осы қадам Қазақстан сияқты көпұлтты елдің мемлекеттік тәуелсіздігіне тура бастаған даңғыл жол болды. Аталған құжатты әзірлеу барысында Жоғарғы Кеңесте басым бөлігі кешегі қып-қызыл ком­мунис­терден тұратын, сырт­қы күш­тердің айтақтауы мен айға­йы­на қосылып, делебесі қозып кете­тін алуан түрлі, арам пиғылды топтар болды. Олардың мысын басып, қитұрқы сұрақтары мен қиғаш ұсыныстарын қисынға келтіріп, керек кезінде тойтарыс та берген тұлға Жоғарғы Кеңес өз қолымен құрған Келісім комис­сия­сының төрағасы тағы сол академик Салық Зиманов ағамыз болған. Бұл туралы Зиманов өмірін зерттеушілердің талай рет тамсана жазғаны да белгілі.

Салық Зиманов ұлттық заң­на­ма­мызға кесек кірпіш болып қаланған көптеген заң актісінің авторы, оны қабылдау барысында ұсыныс-пікірлерін енгізген депутат ретінде отандық заң шыға­ру қызметінің қалыптасуына зор еңбек сіңірді. Мұны бүгінгі депу­тат­тардың ұмытпай, әділ бағасын беріп отыруын үлкенді сыйлау әрі ұрпақтар сабақтастығы деп білеміз.

Депутаттық сауалда Салық Зи­мановтың қаһармандығы туралы айрықша атап өтілген.

«Академик Салық Зиманов – Ұлы Отан соғысына басынан аяғына дейін қатысып, майдан даласында ерліктің ерен үлгісін көрсеткен қаһарман. Ол соғыс кезінде-ақ көптеген орден, медальдармен, соның ішінде Кеңес Одағының Батырларына берілетін «Алтын Жұлдыз» бен Ленин орденінен кейінгі үл­кен марапат – «І дәрежелі Отан со­ғы­сы» орденімен марапат­тал­ды. Жаһандық соғысты даңқ­ты қолбасшы, маршал К.К.Ро­кос­­совский басқарған 2-Белорусь майданы құрамындағы 6-меха­ни­каландырылған корпустың 615-ми­номентті полк командирі ретін­де аңызға айналған батыр Бауыр­жан Момышұлымен бір­дей әскери шенде – полковник дәре­жесінде аяқтады», деген Мұх­тар Құл-Мұхаммед майдангер Зимановтың елге тек 1946 жылы ғана оралғанын жеткізді.

Иә, біз биыл Ұлы Жеңістің 75 жыл­дығын атап өттік. Осы мерей­лі датаға қатысты түрлі кере­ғар пікір айтылғаны бел­гілі. Дегенмен 1 миллионнан астам қазақстандық майданға шақы­рылғанын, олардың жартысы ұрыс даласында қаза тапқанын ескеріп, солардың рухын сыйлау үшін Ұлы Жеңісті жақындатқан ардагер азаматтарымызды әр­дайым құрмет тұтуымыз керек. Сондықтан бұл Ресейдің ғана емес, Қазақстанның да ұлы Жеңісі екені даусыз.

Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде қазақ­тың ерлігі мен батырлығының даңқы аспандай түсті. Бізден екі дүркін Кеңес Одағының Батыры Талғат Бигелдинов, Нұркен Әбдіров, Сұлтан Баймағамбетов сияқ­ты ерліктің ғажайып үлгісін көр­сеткен ерлер, Әлия мен Мән­шүк сияқты қаһарман қыздар, Бауыржан Момышұлы сияқты аты аңызға айналған қолбасшылар шықты. Осы қатарға ешбір әсіре­леусіз Салық Зимановты да қо­су­ға әбден болады. Сауалда айтылғандай, ол соғысты Бауыр­жан Момышұлымен бірдей әскери дәрежеде – полковник шенінде аяқтап, полк басқарды.

Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде қазақтан шыққан жал­ғыз генерал болды. Ол – Сабыр Рахимов. Оның Өзбекстанда туғаны үшін екі халыққа ортақ батыр ретінде қарастыры­лып келгенін де жақсы білеміз. Сондықтан сол тұста полковник шенінде полк, диви­зия басқарған қазақтардың мәрте­бесі одан еш кем емес еді. Олар­дың өзі саусақпен санарлықтай. Сол қатардан Салық Зиманов­тың ерен тұлғасын көруге болады. Демек Ұлы Отан соғысында есімін алтын әріппен жазған, қолбасшылық тактикасы бар­лық әскери оқулықтарға енген К.К.Рокоссовскийдің тікелей бас­шы­лығымен шайқасқан нағыз батырымыз да Салық ағамыз болып шықты.

Табиғатынан сабырлы, сал­мақты, асыра мақтау, мадақ­тауды ұнатпайтын ағамыз бұл туралы көп айта бермейтін. Сондықтан осы мәліметтерді көп адамдар білмеуі де мүмкін. Бірақ сауалда көрсетілген бұлтартпайтын деректер Салық Зимановтың жай ардагер емес, Ұлы Отан соғысының нағыз қаһарманы, батыры екенін көрсетеді. Оған майдан даласында жүріп алған марапаттары мен әскери наградалары да айқын дәлел бола алады.

«Аға буын өкілдері қаһарман Салық Зимановтың азаттығы­мыз­ға жарқын жол ашқан Желтоқ­сан көтерілісінен кейін зиялы қауымның ерік-жігерін басу үшін 1986 жылдың 29 желтоқсанын­да Ұлттық Ғылым академиясына келген М.С.Соломенцев пен Г.В.Колбиннің алдында ақырып теңдік сұраған ақсарағат сөздерін де ұмытқан жоқ», деді сенатор өз сауалында.

Осы тұрғыдан келгенде, өмір бойы қайтпас қайсарлығынан, принципшілдігінен жазбаған Салық Зиманов барша қазақтың қабыр­ғасын қайыстырған қаһар­лы Желтоқсан оқиғасы кезінде де Мәскеуден жедел жеткен сол кездегі КОКП Орталық коми­тетінің хатшысы сұрқай Соло­менцев пен «қаңғып келген шүрегей» Колбиннің алдында қасқая қарсы сөз сөйлеп, жастары­мыздың іс-әрекетін қорғап қана қоймай, оны ғылыми тұрғыдан дәлелдеген азамат екенін ұмыт­паған жөн.

Бүгінде бір кездері Желтоқсан оқиғасына қатысқан жазықсыз жас ұландарды соттауға, жазалауға, қудалауға атсалысқандар арасында өздерін батыр ретінде насихаттап жүргендер бар. Ал нағыз батыр – Салық Зиманов, Сафуан Шаймерденов және Жұбан Мол­дағалиев сияқты ағаларымыз. Мұны ешқашан естен шығаруға болмайды.

«Осыған орай, академик Салық Зимановтың ғасырлық мерейтойын лайықты атап өту үшін: қаһарман ғалымның өмірі мен шығармашылығына ар­нал­ған халықаралық ғылыми-прак­тикалық конференция, та­нымдық-тағы­лымдық шаралар өткізу, есімін Атырау мен Алматы қала­ларының көшелеріне және Нұр-Сұлтан қаласындағы жаңа­дан салынған мектептердің бірі­не беру, туған жерінде еңселі ес­керткішін орнату мәселесін қарастыруды сұраймыз», делін­ген сауалда.

Депутаттық сауалдарды күнде тыңдап жүрміз ғой. Олардың арасында жергілікті басшылар­дың өздері әбден шешуге болатын мәселелерді республикалық деңгейге шығарып, дабыра етіп көтеретіндері де жеткілікті. Ал ұлттық рухқа дем беретін, бүгінгі жас ұрпақты ағалардың адал жолымен тәрбиелейтін, өткенге құрметпен қарауды үйрететін мұндай сауалдар жиірек жолданса, нұр үстіне нұр болар еді. Салық Зимановтың өнегелі өмірі мен өшпес ерлігі бізді осыған шақырады.

Айта кетейік, депутаттық сауалға үш Комитет төрағасы, үш генерал және үш академик қол қойған.