Бір нәрсеге бір нәрсе себепші болады ғой. Әдеттегідей жұмысыма қарай асығып келе жатыр едім:
– Апай, гүл сататын киоск қай бұрылыста еді? – деген дауыс естілді.
– Дәл осы бұрылыс қой. Сауда үйіне қарама-қарсы, – дедім қыз балаға бағыт сілтеп.
– Рахмет. Бүгін анама гүл сыйлайын деп едім...
– Анаңның туған күні ме? Атың кім?
– Жоқ, апай, бүгін зағиптар күні ғой. Атым – Аргүл.
Біртүрлі болып қалдым. «Бүгін өзі қай күн еді», деп тіпті сасқалақтап есіме де түсіре алмадым. Күнтізбені қарасам, 13 қараша 1984 жылдан бері Халықаралық зағиптар күні болып аталып өтеді екен. Дереу облыс орталығындағы Мүгедектер орталығына, зағиптарға арналған кітапханаға хабарласып, осы атаулы күнге орай жұмыс барысы, қызмет жағдайымен танысқым келетінін, тіпті «Аргүлдің анасын білесіздер ме?» деп сұрадым. Аргүлдің анасының өтініші бойынша оның аты-жөнін жазбадық. Тек ол кісіге амандық, саулық тілейміз.
– Бұл күн – осыдан ІІ ғасыр бұрын дүниеге келген француз тифлопедагогі Валентин Гаюидің туған күні. Әлемде бірінші рет зағиптарға арнап мектептерді ашып, білім берген адам. 1784 жылы В.Гаюи өз қаражатына зағип жандарға арналған бедерлі «Унциал» деп аталатын қаріптерді ойлап тауып, жазуға арналған құралдар жасаған. Біздің кітапхана да жыл сайын бұл күнді атап өтеді, – деді кітапхана басшысының орынбасары Ләззәт Қуантаева.
Жалпы, кітапхананың 2 600-ден аса оқырманы бар, соның ішінде 900-ден аса зағип жандар осы кітапханаға тіркеліпті. Облыс бойынша көз мүгедектерінің саны 3 мыңнан асады. Осыдан-ақ зағип және көздері нашар көретін жандардың қоғамдық-рухани белсенділіктері дені сау адамдардан кем емес екеніне анық көз жеткізесіз.
Кітапханада «Брайльмен жазу және оқу үйірмесі» жұмыс істейді. Үйірменің арнайы мамандары зағип жандарға нүктелі-бедерлі шрифт бойынша оқу-жазуды үйретеді. Соның бірі – Альбина Мұхамединова тифло-кабинетінің («тифло» зағиптарға арналған деген сөз) кітапханашысы.
Альбина кабинетте зағип жандарға Брайльша жазуды, компьютерді қолдануды үйретеді. 2012 жылдан бері дәстүрлі түрде Тұңғыш Президент күніне орай «Брайльша оқимыз және жазамыз» байқауын ұйымдастырып келеді. Ал оқытушы Роза Құлышева болса, арнайы кітапханаларда көз жанарынан айырылған адамдарға газет, журналдардан ақпараттар оқиды, дауыстап оқу сағаттарын өткізеді. Сондай-ақ техник-реставратор Азат Түкиев кітапханадағы барлық арнайы тифло-техниканы жөндейді және кітаптарды оқырмандардың үйіне апарады, ауыстырып алып келеді.
– Үйден шыға алмайтын зағип жандар аз емес, оларға оқитын кітаптарын үйіне апарып береміз. Бір жұмада бір рет барып кітаптарды ауыстырып тұрамыз. Қазір қызмет көрсету бөлімі «Telefone book» қызметі арқылы жұмыс істейді. Телефон арқылы сұранысы бойынша кітаптарды оқиды. Сұрақтарға жауап береді, – дейді Азат.
Сондай-ақ техника мен тифлоқұралдар көрмесі ұйымдастырылып, кітапханаға нашар көретін балаларға арналған мектеп-интернат оқушылары мен қызметкерлері де келеді. Оқу залында кез келген адамға ой салатын, «Саусақ ұшындағы әлем» атты бедерлі-графикалық құралдар мен бедерлі және дыбыстандырылған кітап көрмесі қойылыпты. Көпшілікке «Зағиптар мен көзі көретіндер арасындағы қарым-қатынас этикасы» тақырыбындағы жадынамалардың таратылуы адамдарға айналаға көз сал дегендей ой салады.
Кітапхана оқырмандары брайль сканері мен принтерін кеңінен қолданады. Ал жастар арасында дауыстап оқитын машиналар мен арнайы компьютерлерге ықылас зор. Ауылдағы оқырмандардың тапсырыстары бойынша оларға түрлі тасымалдағыштарға жазылған кітаптар жеткізіледі.
– Әрине, зағип жандар үшін Луи Брайльдың орны ерекше. Зағиптарға қолайлы, нүктелі-бедерлі жазу жүйесін енгізген ғалым. Бұл – көзі көрмейтіндер үшін мүмкіндік беретін кітаптар, ноталар, математикалық белгілер. Луи Парижде 1809 жылы дүниеге келген, 3 жасында әкесінің шеберханасында пышақпен ойнап отырып, байқаусызда көзін жарақаттап алады. Содан 16 жасында зағиптарға арналған әмбебап нүктелі-бедерлі жазу жүйесін ойлап табады. Брайль жазу жүйесі 1870 жылы Париждегі зағиптардың халықаралық конгресінде ресми бекітілді. Бүкіл әлемдегі зағиптар үшін жазудың және кітап басудың бірден-бір тиімді жүйесіне айналды, – дейді Л.Қуантаева.
Жалпы, кітапханада 70 мыңдай кітап қоры бар болса, оның 32 мыңы – арнайы кітаптар. Мысалы, дыбыстандырылған және нүктелі-бедерлі шрифтермен жазылған кітаптар. Орыс тілінде кітаптар жеткілікті, сатып алуға болады. Мәселе – қазақ тіліндегі кітаптардың аздығы.
Ләззат Серікқызының айтуынша, кітаптарды сатып алуға қаржы аз бөлінеді. Кітаптар қымбат. Мысалы, Ә.Нұрпейісовтің бір ғана «Қан мен тер» романы нүктелі-бедерлі шрифтімен 16 дана кітап болады. Өкініштісі, зағиптарға нағыз керекті «Нүктелі-бедерлі шрифтімен жазылған» кітаптар елімізде шығарылмайды.
Ақан Қасымов – бірінші қазақ тифлопедагогі, 1963 жылы қазақша Брайль әрпін, нүктелі-бедерлі шрифін енгізген ғалым. Бұл кісі жайлы Ләззат мәліметтер жинастырып жүр екен. Біздің жерлесіміз 1928 жылы Ақсуда туған. Бұл кісінің өзі де өмір бойы зағип жан болған екен. Ақан Қасымов жасаған нүктелі-бедерлі шрифтімен жазылған қазақша кітаптар 1991 жылға дейін шығарылып тұрыпты. Осы кісінің жазғандары арқылы көзі нашар көретін зағип жандар сол кездері қазақша оқи алған.
– Сондықтан қазір әр кітапхана қазақша кітаптарды өздері дайындауда. Біз де 2-3 жылдан бері Брайль тәсілі бойынша кітаптарды принтермен өзіміз шығарамыз. Бір кітап шығару үшін бір жыл керек. Дыбыстандырылған кітаптар тезірек жасалады. Мысалы, «Қазақ даласының ауызша өнері» жобасы бойынша ертегілер, жырлар, аңыздар, «Қазақ батырлары» жобасы бойынша нүктелі-бедерлі шрифтімен жазылған кітаптар бар. Дыбыстандырылған кітаптар «Жан алауы» атты дыбыс жазу студиямызда жазылады, – дейді кітапхана басшысының орынбасары.
Алдыңғы жылы облыстағы «Ана тілі» орталығының директоры Шолпан Кінжікованың авторлығымен Брайль қарпімен қазақ тілін үйренуге арналған кітап басылып шықты. Кітаптың шығуына Брайль жүйесін меңгерген арнайы кітапхананың мамандары көмектескен.
Сонымен қатар бұрынғы облыстық Тілдерді дамыту жөніндегі басқарманың бастамасымен зағип жандарға арналған «Күн сәулесі» жобасы да жалғасуда. Мақсаты – зағип жандарды қоғамдық өмірге тарту, оларды «Рухани жаңғыру» бағдарламасының бағыт-бағдарымен таныстыру әрі олардың өзара рухани байланыс орнатуына жағдай жасау.
Жобаға қатысушылар қазақ халқының дәстүр-салтын, мәдениетін арнайы Брайль жүйесіне негізделген оптикалық құрылғылар, тифлоқұрылғылар, рельефті-графикалық (зағиптарға) және жазық баспалы (көзі нашар көретіндерге) оқу құралдары және жаңа ақпараттық технологиялар арқылы үйренуде.
– И.Несторев, Д.Қасенұлы, А.Оразымбетұлы, С.Тәуекелұлы, К.Әміров, В.Коссович, Б.Құдышқызы сияқты зағип жандар – тұрақты оқырмандарымыз. Әрқайсысы – саусақ ұшындағы жарыққа тәуелді тағдырлар, әрқайсысы ақын, әнші, гитарашы, домбырашы жандар. Кітапханамыздың ардагерлері Исләм Қайырбекұлы, Наталья Мазурина, Наталья Бочкарева, Жібек Баширова, Наталья Касаткина сияқты бұрынғы басшыларды да зағип жандармен жұмыс істеген жанашыр жандар ретінде еске аламыз, – деді Л.Қуантаева.
Биыл «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында кітапханада «Біз тұратын өңір» жобасы жүзеге асырылуда. Зағип және мүгедек жандарға арналған бұл әлеуметтік жоба республикалық жобаға енгізілген. Мүгедектер дегенде барлық санаттағы мүгедектер қамтылады, көз мүгедектері, арбадағы, саңырау, мылқау, сақау жандар бар ғой арамызда. Сондықтан жобалар көріп, сипалап қарап, суретті дүниелерді ұстап, сезіне алатындай етіп жасалған.
– Өңірдің картасын жасадық, ол тактильді (қолға сезімді), жарықталған (нашар көретін азаматтар жарықты көреді), нүктелі-бедерлі шрифтімен жазылған және жалпақ басылымда үлкен шрифтімен жазылған кітаптармен және аудиожазбамен толықтырылған. Енді мүгедек балаларға арналған «Балалар өлкетануы» деген жобаны бастаймыз, – дейді Л.Серікқызы.
Облыс картасының жаңа нұсқасы және көздері нашар көретін жандарға арналған қасиетті жерлердің нұсқаулығы жаңартылыпты. Кітапхана оқырмандары үшін облыстың сәулеттік құрылымдарының макеттері жасалған. Оқырмандар нұсқаулықты әртүрлі формада таңдай алады: қазақ және орыс тілдеріндегі аудионұсқасын немесе бедерлі суреттермен, тактильді мәтінмен және көзі нашар көретіндерге арналған жазуы үлкен түсініктемелері бар кітап арқылы да қарауға мүмкіндіктері бар. Жинақ жарықтандырылған картамен толықтырылуда.
Л.Қуантаеваның айтуынша, мүмкіндігі шектеулі оқырмандарды еліміздің, өңірдің қасиетті жерлерімен таныстырып, рухани, мәдени, географиялық қызығушылықтарына көмектесу қолға алынған. Оқырмандардың арасында еліміздің қасиетті, көрікті жерлеріне бара алмайтын, көре алмайтын зағип жандар, мүгедектер арбасында отырған жандар да бар. Сондықтан жобалар көріп, сипалап қарап, суретті дүниелерді ұстап, сезіне алатындай етіп жасалған.
Биыл «Біз тұратын өңір» әлеуметтік туризм жобасы арқылы кітапханада Баянауылдағы Жасыбай көлінің, Мәшһүр Жүсіп мешітінің шағын көрінісі ағаштан жасалып, қойылды.
– Жоба әлеуметтік туризмді дамытуға мүмкіндік береді. Туризм мүмкіндігі шектеулі жандарға да қолжетімді болады. Біз күз айында өз кітапханамыздың оқырмандарымен, қарттар үйінің қамқоршыларымен және басқа да мүмкіндігі шектеулі жандармен бірге Ертіс өзені жағалауына бардық. Сол кезде олар көздеріне жас алып, ұзақ уақыттан бері өзенді, суды көруге енді шығып тұрғандарын айтты. Алдағы уақытта әлеуметтік туризмді дамыту жобасы арқылы оқырмандарымызға осындай сәтті мүмкіндіктер сыйлаймыз, – дейді кітапханашы.
Павлодар облысы
