Марқұмды қара жердің қойнына берген соң да межелі уақыттармен жалғасып жататын рәсімдердің көп екені тағы белгілі. Дегенмен, өлімнің аты өлім, ажалдың аты суық. Бұл жерде жасы келіп қайтқан кісінің өлімін «тойға» жатқызуға тағы болмайды. Қазақы танымда бұл дүниеден көшкен пенденің абыройына, атына кір келмейтіндей әрекеттер жасалады. Шамасына қарай ұрпағы марқұмның атынан садақа таратып, Құран бағыштап жатады. Ал мұндай жағдайда қарыздануға, тыраштанып ысырапшылдыққа баруға дініміз рұқсат етпейді.
Кеңестік кезеңді көзімен көрген бүгінгі кейбір қариялар адам қайтыс болғанда көп жағдайда қасиетті Құран аяттарының оқылмағанын, сол кездегі идеологияның оған қарсы болғанын айтады. Тіпті көп ауылдарда жаназа намазына адам келмейтіндіктен, оларды үй иелері ақша беріп шақыртқанын да естиміз. Сол нәрсенің салқыны бүгінгі қоғамда әлі де бар. Мәселен, қазіргі кезде кейбір қаралы үйдің адамдары сол ауылдағы, көрші ауылдардағы әр атаның ұрпақтарын шақырып, оларға шамасына қарай бес-он мың теңгеден ақша қояды. Ол ақша марқұмды қара жерге аманаттаған соң, бейіт басында сол келген адамдардың бәріне тегіс үлестіріледі. Сөйтіп топырақ салуға келген адам қалтасына бес-он теңге салып қайтады. Алайда, осы «дәстүр» қаншалықты дұрыс?
Қаржылай мүмкіндігі бар адам қайтыс болған ата-әжесіне, әкесіне, болмаса шешесіне арнап ақша қояды. Ал елдің бәрінің жағдайы бірдей емес. Сонда жағдайы төмен адам не істейді? Амал жоқ, қарызға батады, шашылады, төгіледі. Себебі көпшіліктің «көштен қалмау» үрдісі мерейлі тойда ғана емес, топырақты өлімде де осылай қылаң береді. Мұның тағы бір шарты – қайтыс болған кісі немере сүйген болса, міндетті түрде ақша қойылуы керек. Жас болса, ақша қойылмайды. Яғни көпшіліктің көкейінде қалыптасқан пікір бойынша, ұрпақ өрбіткен адамның өлімі де «той». Мұндай «жазылмаған заң» қазіргі кезде Жамбыл облысының бірқатар ауылдарында кездеседі. Әркімнің ниеті өзіне белгілі, бірақ марқұмның жүзін топырақ жасырған соң қабір басында ақша алуға таласқан талайды көзіміз көрді. Мұндайда адам өліге топырақ салуға емес, ақша алуға ғана келе ме деген суық ойдың сумаң ете қалатыны шын.
«Шариғатымыз бойынша жаназа намазды да, басқа намазды да Алланың разылығы үшін оқу керек. Жаназа намазына Алланың разылығы үшін қатысу керек. Ал біреу ақша беріп жатыр деп, соны алу үшін ғана жаназаға баратын болса, оның ниеті, жаназа намазы қабыл емес. Мұндай ниетпен баруға болмайды. Ал қайтыс болған кісіге тек топырақ салу үшін баратын болса, әңгіме басқа. Қазіргі кезде ауылдарда адамдар сөзден қашып, әр атаның баласына ақша тарату дейтін амалға барып отыр. Көбінің ниеті – сол ақшаны алу. Мұның дұрыс еместігін ауылдардың кейбір тұрғындары да, имамдар да айтып келеді. Егер сол ақшаны қайтыс болған кісінің атынан туыстары садақа ретінде беретін болса, ол жақсы. Бірақ садақа алуға лайықты адамдар бар. Садақа өз иесіне жетуі керек. Мәселен, жаназаға ақша алуға келетін адамның біреуінің мың қойы, біреуінің отыз қойы болуы мүмкін. Ол адам садақаға мұқтаж емес. Мысалы, ауылдарда жағдайы төмен, жетім, жесір кісілер бар. Сол тізім бойынша қайтыс болған кісіге сауабы тисін деп беруге болады. Өзім де ауылдарға барып, осы мәселе бойынша жиындарға қатыстым. Егер ақша қоймаса, басқалардан ұят болады дейді кейбіреулер. Бұл шариғатымызда «рия» деп аталады. Бұл амал қабыл етілмейді. Яғни Алланың разылығы үшін емес, адамдардың сөзіне бола мұндай әрекетке бару дұрыс емес», дейді Жамбыл облыстық орталық «Һибатулла Тарази» мешітінің наиб имамы Бахтияр Амантайұлы. Расында да кейбір азаматтар ақша тарату талай жылдан бері қалыптасып кеткен үрдіс екенін айтады. Бірақ өлімге бата оқырға қайғырып емес, есеппен барудың өзі өте ұят жағдай ғой. Алайда бұл ұят жайт болса да, жалғасып келеді.
Имамның айтуынша, жерлеу рәсімінен алған ақшаға біреу арақ-шарап алып ішуі де мүмкін. Сонда әлгі үй иесі де сол адамның ішімдік ішуіне себепші болады екен. Бұдан басқа да түрлі жағдайлар бар. Бір ауылда ақсақалдар осы мәселе бойынша бәтуаласа алмай, екіге бөлініпті. Бір тарап ақша берілмесін десе, екінші тараптан берілсін деген. Содан бір кісі қайтыс болғанда, имамдар мен ақша берілуін құптамайтын ақсақалдар сол қаралы үйге барып, ақша бермеңдер дейді. Оған екінші жақ көнбейді. Содан қариясы қайтыс болған үйдің балалары ақылдаса келе, ақша қойылмаса ұят болады деген тоқтамға келіп, ақыры ақша қояды. Дегенмен мұндай жағдайдан тыйылмаса болмайтынын бәрі де айтады. Айтылады, бірақ көп жағдайда орындала бермейді.
Жамбыл облысы
