Әрине, болды. Олар әлі де бар. Тек олар атадан қалған жеріне иелік етпек түгілі, анадан қалған тілін ойламақ түгілі, жүдеп-жадап, сол өз атамекендерін әзер басып жүр. Мәселен, 45 млн халқы бар Аргентина испан (мемлекеттік), италия, ағылшын, неміс, француз, және мапудунгун, кечуа деп аталатын байырғы тұрғындардың тілінде сөйлейді. Бүгінгі күні мапудунгун мен кечуа сол 45 млн-ның 1,6 пайызын ғана құрайды екен. Ғибрат алмаққа осы бір мысалдың өзі жетіп артылғандай.
Не себепті осы уақытта дейін қазақ даласында бірнеше рет әліпби ауысты? Әрине, оның бірі де қазақтың өз қалауымен болған жоқ. Себебі түсінікті.
Біз, қазақтар басқа тілдерде сөйлеп тұрсақ, «Қалай акцентсіз сөйлейсіз?!» деген мақтау естиміз, соған марқайып қалып жатамыз. Оған себеп – көзімізді ашқаннан көріп келе жатқан 42 әріптік жазу-сызуымыз, соған орай, қандай дыбысты болса да айта алатын дыбыстық аппаратымыздың қабілеті. Бірақ «түлкінің қызылы – өзінің соры» дегендей, бұл қабілетіміз өз тіліміздің пайдасына болмаған екен. Әліпбиімізге түгелімен еніп алған орыс әріптері өздерінде көрмеген құрметті бізде көреді. Өз сөздіктерінде орын берілмей жатқан ё әрпіне астында бір сөз тіркелмесе де сөздіктерімізден орын береміз. Әспеттеп, құрметтеуіміз сонша, орысша қоспай бір сөйлем айта алмайтын деңгейге жеттік. Ең ұлтжанды деген азаматтарымыздың өзіне орысша қосып сөйлей беруге болатын болды. Тіпті өз Отанына енді оралған қандастарымыздың да, «фонетика»-ны «фонтика» десе де айтуға талаптанып жатқанын көрдік. Қазір бұған ағылшын тілі қосылған. Енді отырмыз, «Стартаптар онлайн да, офлайн да ұйымдастырылып жатыр» (журналист сөзі), «Инста-челленджге қатысайық» (мұғалім сөзі), «Балақай, сен хэппи бонус ұтып алдың!» (бағдарлама жүргізушінің сөзі) деп. Сонда қазақ тілі қайда? Ресми қолданыс мынау болса, бейресми қолданыстың жайы туралы не айтуға болады?
Тіл – өте тез өзгеріске ұшырайтын «тірі ағза». Қазіргі «алыс-беріс» жылдамдығы динамиканы одан бетер үдетіп жіберді. «Екі апта сайын бір тіл өліп кетіп жатыр» деген зерттеу нәтижесін жариялап, жаһанды шулатқан танымал уэльстік ғалым Дэвид Кристал жойылып кететін тілдің алғашқы белгілерін – өз тілінде бола тұра, үстем тілдердің сөздері мен сөз тіркестерін қолданып сөйлеу деп, ал соңғы белгілері – бұл тілде сөйлейтін ұрпақ қоғамда өз тілінде сөйлеуді ұят, намыс көретін халге жетеді деп көрсетеді. Олай болса, бұл белгілердің алдыңғысы да, соңғысы да бізге қуанарлық мағлұмат бермейді екен. Д.Кристал жоғалу қаупі бар тілдерді қандай жолдармен сақтап қалуға болатынын да көрсетеді:
Бірінші кезекте, тілде жазу жеңіл болу керек. Екіншіден, қажетті ақпарат (жеңіл жазумен) дөңгелеп жүріп тұру керек. Үшіншіден, тілдің еңсесін көтеруге арнайы жасақталған команда жұмыс істеу керек, т.б. деп көрсете келіп, мынадай маңызды мағлұматты айтады: «...Егер де сол тілде сөйлейтін ұрпақтың бойында ұлтжандылық сезімі болмаса, ол тіл бәрібір өліп кетеді», дейді.
Ғаламдағы «үлкен» тілдердің өзі тіл тазалығы үшін күреседі. Лингва франка (халықаралық қатынас құралы) қызметін атқаратын алты тіл де (ағылшын, француз, араб, орыс, испан, қытай) өз тазалығын, өміршеңдігін сақтау үшін күш-қуат, қаржы жұмсайды. НАТО-ның жұмыс тілі екеу-ақ: ағылшын және француз. Француздардың тіл тазалығын сақтауға күш салатыны сонша жарты әлемде ағылшынша жасалып жатқан компьютер терминдерін де французша жасайды.
Сондықтан бірінші кезекте біздің ұрпақ және әрбір азамат жазу реформасының не үшін қажет болып отырғанын, «Рухани жаңғыру!» дегеннің тек ұрандау үшін емес екенін түсіну керек. Сонда жазу реформаcы да еңсеруге жеңіл келеді. Жазу реформасы дегеннің өзі ағылшын тілді әдебиет көздерінде purification және simplification деген екі негізгі ұғымнан құралады екен. Яғни purification – жазуды әрқилы уақыт кезеңдерінде түрлі себептермен еніп кеткен жат құбылыстардан тазалау болса, simplification – жеңілдету деген түсінікті береді. Міне, біз де осылай жазуымызды «бөгдеден» тазартып, тек қазақтың ғана емле-ережесімен жазып, жеңілдейміз. Жазу реформасы әдетте қандай да бір ел өз тәуелсіздігіне қол жеткізген мезетте ізін ала қолға алынатын шара екен. Біз 30 жылдан соң ғана қолға алып жатқан болсақ, оның да өз себептерінің болғаны.
Біздің жаңа әліпбиімізде орыс тілінен енген 9 әріп (ё, ц, ч, щ, ь, ъ, э, ю, я) жоқ. Орыстың «Большой театр»-ын ағылшындар Bolshoi Theatre [болшой сиәтә] деп, «фестиваль»-ды festival [фестивал] деп айтады. «Мягкий знак»-ты айта алмағаннан ағылшындардың мәртебесі бір елі де аласарып қалған жоқ. Біз де өзімізге өзіміз келуіміз үшін (рухани жаңғыруымыз үшін) басқаның дыбысының бәрін айта алатынымызға емес, керісінше, айта алмайтынымызға мақтанатын болуымыз керек: «Қай багон? Тіс жуатын шөткіңді шемаданға (немесе шабаданға) салдың ба?» Осылай, жеңіл, дыбыстау аппаратымызды мәжбүрлемей, тіліміздің табиғи өңін өзіне қайтаруымыз керек. Қазақ болуға осылай ғана қолайлы. «Өз-өзіңді жаттай сыйла, жат жаныңнан түңілсін» деген бабадан қалған өсиетімізбен жүреміз.
Енді бір нәрсені қоса кету керек, Конституциямыздың «мемлекеттік тіл – қазақ тілі, орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» деп көрсететін 7-бабын да ұрпаққа дұрыс түсіндіру керек. Көптеген мемлекеттер жаңылыстыра берген соң, БҰҰ (ЮНЕСКО) 1953 жылы «мемлекеттік тіл» мен «ресми тіл» терминдерінің аражігін ашқан екен: «ресми тіл – барлық ресми ортада қолданылуға болатын тіл, мемлекеттік тіл де – барлық ресми ортада қолданылуға болатын тіл, бұл – осы мемлекеттің ұлттық символы» деген анықтама беріліпті. Не деген керемет түсіндірме! Қазақ тілі ресми ортада қолдануға болатын жай тіл емес, қазақ тілі – мемлекетіміздің ұлттық символы!
Латын әліпбиін, оған негізделген емле-ережені жеп-жеңіл, шат көңілмен меңгерудің бірден-бір жолы – осы ұлтжандылықты ояту, ал ұлтжандылықты оятудың бірден-бір кілті – осы латын жазуына көшу екеніне де енді көзіміз жеткендей.
Нұрсәуле РСАЛИЕВА,
филология ғылымдарының кандидаты
