Ежелгі қаланың тарихын зерттегендер Үтір­төбе оғыздардың қаласы болуы ке­рек деген пікірге көбірек басымдық береді. Қала­шықтың орналасуына, табылған жәдігерлерге қарап, тарихшылар оның Сырдың орта ағы­сы бойындағы ондаған қаламен ұқсас­ты­ғын бай­қаған. Тарихқа ден қойсақ, Мах­мұд­ Қашқари оғыз дәуірі кезінде Сыр­дың бойын­дағы қала мәдениеті да­му сатысының жоғары деңгейінде болға­нын, Сырдарияның жоғары саласы Ке­лес даласында «Оғыздар қонысы» (Дех и гузз) болғанын, Шаш айма­ғында оғыз­дар мен қарлұқтардың исламды қабылдаған тайпалары қоныстанғанын жа­зып кеткен. Ис­пид­жаб пен Шаштың батыс аймақтары, оның ішінде Ұтырлы да оғыз­дар­дың жеріне кірген.

Бұл тек болжам ғана. Себебі күні бүгінге дейін бұл ежелгі қала­шық­тың орны көңілден де, көзден де таса болып келді. «Қаланы 1971 жылы Ю.Ф.Буряков, О.М.Ростовцев, кейін Сырдария археологиялық экспедициясы (жетекші М.Қасенов) зерттеген. Қаланың сыртын 5-10 м-ге дейін су шайып кеткен. Сондықтан оның пішіні сақталмаған. Қазір­гі аумағы 388×180 м, батыстан шығысқа созы­лып жатқан төбе. Жобасы үтірге ұқсайды. Қаланың шығыс бөлігі 3-3,5 метрге дейін биік, бұл қала цитаделі болса керек. Оның сақ­талған аумағы 80×80 метр. Ал батыс бөлігінің биік­тігі – 1 метр. Сумен шайылудың салдарынан биіктігі 1-2 м-лік жарқабақ пайда болған. Ол жер­ден табылған әртүрлі құрылыс пен үй қа­л­дық­тары, қыш ыдыс, кірпіш, тас, темір сынық­тарына қарағанда қаланы тұрғындар VII-XII ғасыр­ларда мекен еткен» дейді Уикипедиядағы мәліметтер.

Ежелгі қаланың жер бетінде сайрап жатқан іздерін 1930 жылдары Арыстың бойынан Мақ­­тааралға көшіп барған бабам көрген, әкем көрген. 1940 жылдары, сол кездегі 7-8 жас­­тағы ойын баласы әкем қалашықтың жер бетінде сайрап жатқан іздерін көзбен көр­ге­нін, жерді 1 метр тереңдікке қазып қалса, сын­­ған қылыш, құмыра, тіпті кәріз су жүйе­ле­рінің әбден тотыққан қалдықтары шыға ке­ле­тінін ертегідей етіп айтып беретін. Осы өңір­­де бұрыннан тұрып келе жатқан көнекөз қа­рилар Түркістан облысындағы Асық ата өңі­рі Үтіртөбе, Мыңтөбе, Күлтөбе деп аталатын ежелгі қалалардың үстінде орналасқанын, үл­­­кен қорымдар барын, жоғарыда аты атал­ған ежелгі қалалардың ескі жұр­тын көз­бен көр­генін, қалашықтың орны, қорымдар тегістеліп, мақ­талық ал­қаптар мен совхоз-колхоздардың астын­да қалғанын күні кешеге дейін айтып келді.

Үтіртөбенің ежелгі өркениет тарихында орны бар қала болғанын дәлелдейтін де­рек­тер күні бүгінге дейін табылып жатыр. 2019 жы­лы Үтіртөбеден 10 километр қашық­та, Сыр­­дария өзенінің жағасынан 16-30 жас ара­­лығындағы жас жауынгерлер жерленген ежел­гі қорымның орны табылды. Жергілікті ар­хеолог Аманкелді Тұрмановтың зерттеуінде бұл қорым Х-ХII ғасырға тиесілі екені және әл­гі жауынгерлердің шайқаста қаза бо­лып, бірге жерленуі мүмкін екендігі де айтыл­ған. Ежелгі зираттың ені – 200 метр. Қазба жұ­­­мыс­тары кезінде табылған құлпытастағы жер­ленгендердің аты-жөні, туған-өлген жылдарын көрсеткен жазбаларға дейін өшпеген.

Үтіртөбе қалашығының маңайында тұра­тын­ ауыл тұрғындары Сырдария өзенінде су­ дең­гейі көтерілген кезде адам сүйектері, қыш-құмыра қалдықтары жер бетіне жиі шы­ғып қалатынын айтады. Бұл дерек өте ерте за­ман­дағы қалалар Сырдария өзенін жағалай ор­на­ласқан деген пікірді одан сайын нақтылай тү­седі. Бірақ мамандар әзірге бір тоқтамға  келудің қажеті жоқтығын, ол жерлер­де қала­шықтардың орны бар деген шешім шы­ғаруға әлі ерте екенін, әлі де нақтылай түсу қажет­тігін айтып, ел-жұртты сабырға шақы­ру­мен шек­теліп отыр.

ҰҒА корреспондент-мүшесі, профессор Оңалбай Аяшевтің айтқанына ден қойсақ, ортағасырлық Ұтырлы қаласына жүргізілген археологиялық қазбалар Үтіртөбе қаласының өмір сүрген уақыты VІІІ-ХІІ ғғ тиесілі. Қала­ның салыну кезеңі оғыз дәуіріне тура келеді. Оған қаладан табылған жәдігерлер дәлел.

–Үтіртөбе өзінің жобасы жағынан өте ерекше құрылыс. Қала дамуының шарық­тау шегі Х-ХІІ ғасырлар. Бұл кезең бүкіл Орталық Азия мен Қазақстан қалаларына тән. Қала бас­қа қалалармен сауда және эко­номикалық бай­ланыста болған. Қаз­балардан табылған құмыра, металл, зергерлік бұйымдар басқа қала­дағы жәдігерлерге өте ұқсас. Үтіртөбе қала­сы геосаяси жағынан Ұлы Жібек жолының Сыр­дың сол жағалауындағы тармағында, то­ғыз жолдың торабында, қолайлы жерде ор­наласқан. Қаланың құрылыс жобасы да ортағасырлық қалалардың жо­басына сәйкес. Со­ны­­мен бірге бір ерекшелігі, қала сыртындағы зи­рат­тың орны ислам діні қала тұрғындарының негіз­­гі діні болғандығын көрсететді. Бұл қа­ла­­ның құрылыстары шикі кірпіш пен қыш кір­піш­­тен салынған. Бұл дәстүрлі құрылыс Сыр бойы қалаларына тән. Үтіртөбеде сырттан кел­ген әшекей заттар, шыны ыдыстардың табы­луы­ оның Жібек жолының бір тармағында жат­­­­қан­дығына дәлел болады. Ұлы Жібек жо­лы­ның бір тармақшасы осы өңірден өткен деп есеп­­теуге толық негіз бар, – дейді Оңалбай Аяшев.

Осы қаланың тарихын зерттеген Марат Хасе­нов өзінің жазбаларында Үтіртөбе Ұтыр­лы қаласының тарихын VIII-ХV ғасырлар­дағы қазақ жерінде орналасқан қалалар тарихы­нан бөліп-жарып қарай алмаған. М.Хасенов ұсынған деректерді алға жылжытсақ, Шың­ғыс хан заманындағы ежелгі қала Цитадель, Рабат және Шахристан деп аталатын, үш тарапқа жол бастайтын үлкен қақпалардан тұрған. Соның екеуі Сырдария өзенінің ас­тын­да қалған, ал Рабаттың ізі жер бетінде. Жер­гілікті тұрғындардың айтуынша өткен ғасыр­дың 60-жылдары салынған Шардара су қоймасы суының көтерілуінен қаланы сел баса бастаған. Қазіргі кезде қала үстін қамыс пен жыңғыл басып, жылда қаланың мәдени қаба­тын 1-2 метрге дейін су шайып кетеді екен. «Егер су осылай шая берсе, 15-20 жылда тарихи қаланың орыны тегіс жойылуы мүмкін» дей­ді тұрғындар.

Ортағасырлық Үтіртөбе қаласының геогра­фиялық орналасуы шынында да заманын­да қаланың әлеуметтік-экономикалық, мәде­ни дамуына қолайлы болған. Архео­логиялық қазба жұмыстарын жүргізген ға­лым­дардың мәліметінше, қаладан шығыс, солтүстік-шығысқа қарай жол Сырдан өтіп Чиначкентке (Шыназ), одан әрі Орталық Азияның ірі орталығы – Шашқа (Таш­кент) барған. Ал Сырдың сол жаға­лауымен жоғары қарай өр­леген жол Хожентке жеткен. Сырмен төмен қа­рай жүрген тағы бір негізгі бағыт Сүткент қаласы арқылы өтіп Оқсызға (Весидж) бар­ған. Одан әрі жол жан-жаққа (Яс­сы-Сау­ран-Сығанақ, Испиджаб және Орталық Қазақ­стан бағыттары) тармақ­талады. Ал қаладан оң­түстік-батысқа қарай «Жызақ жолымен» шыққан тағы бір бағыт Мырзаның шөлін басып өтіп, Жызаққа, одан әрі Самарқан, Бұ­хара асқан. Міне, осы ортағасырлық Үтір­төбе қаласы алғашқыда Қазақстан ар­хео­лог­­тері тарапынан аз зерттеліпті. Өткен ғасыр­дың 60-жылдары жүргі­зіл­­ген Шардара археологиялық экс­пе­­дициясының зерттеу аясынан тыс қалған. Бұл ортағасырлық қала тіп­ті Қазақ Совет энциклопедиясы, «Архео­логическая карта Казахстана» (Алматы, 1960), «Свод памятников истории и культуры Казах­стана в Южно-Казах­станский области» (Алматы, 1994) ат­ты іргелі басылымдарға да енбей қалып­ты. 1963-1971 жылдары Өзбек­стан Рес­публикасына қараған. 1971 жылы Өзбек КСР Археология институтының про­­фес­соры Ю.Ф.Буряков бастаған Шаш-Илак археологиялық тобы Үтір­літөбе (Үтір­­төбе) қа­ласында болып, оның тарихи-топо­графиялық құры­лымын анықтап, әртүр­лі бөліктерінде археологиялық қазба жұмыс­тарын жүр­гізген. Ортағасырлық қалаға алғаш назар аударып, зерт­теуді қолға алған Жетісай қаласындағы «Сырдария» университеті болды. Аталған оқу орнының «Отан және шетел тарихы» кафедрасының профессор-оқытушылары Саби­ра Апашева мен Мырзабай Мейірбековтің дабыл көтеруімен ортағасырлық Ұтырлы (Үтір­төбе) қаласына университет тарапынан қар­жы бөлінді.

Ғалым Сабира Апашова Үтіртөбе қалашығы археологиялық деңгейде аз зерттелгенін, бұған осы өңірдің 1970 жылдарға дейін Өзбек­стан­ның қаруында болуы себеп болғанын, осы тақырыпты зерттеген Өзбекстанның Архео­логия институтының профессо­ры Ю.Ф.Буря­ковты Ташкентке іздеп барып, кездескенін айтты. Бірақ өзбек ғалымы сол кезде өте егде жас­та бол­ғандықтан, толыққанды мәлімет бере алмапты. С.Апашованың айтуынша, Үтір­­төбе қалашығын кешенді түрде зерттеген кезде ғана Мыңтөбе, Күлтөбе қала­ларының сыры ашылады. Бірақ Үтір­төбе қалашығының Қазақстанның архео­логиялық картасына енбей қалуы оның тарихын тереңдете, індете зерт­теу­ге көп ке­дер­гі келтіреді екен. Тарих­шы­ның айтуынша, Сырдарияның жаға­сын­да, мақталы алқаптың ортасында қала­шық орны­ның сақталып қалуы – Тәңірдің сыйымен бір­дей. Ендігі мін­дет қаланың жер астында тығы­лып жат­­қан ескі жұртына қазіргі заманғы тех­но­­логияның көмегімен барлау жасау, құн­ды орын­дар табылса, оны мемлекет иелігіне қайтару.

–Үтіртөбенің екі бөлігі Сырдарияның ас­тын­да қалды. «Сырдария» университеті қал­ған бөлігіне археологиялық қазба жұмыс­та­рын жүргізу үшін жыл сайын 3-4 млн теңге бө­лінеді. Сырдарияның ернеуінен асып-төгі­летін кезі болады. Біз өзен тынышталып, жер құрғаған кез­де қазба жұмыстарын бастаймыз. Қала­ның көп бөлігінің орны жеке­мен­шік үй құрылысының, мақта алқап­тары­ның астында қалды. Олармен келіс­сөздер жүргізіп, қажет болса мемлекет иелігіне қайтарып, қа­лашықтың зерт­теу орнын кеңітетін кез кел­ді. Үтір­төбе, тоғыз жолдың торабында ор­­на­ласқан, Сырдария арқылы су жо­лы­мен де жан-жақпен байланыс ор­на­туға мүмкіндігі бар қала болғаны анық. Археологиялық картаға кірсе, әлем­дік тарихтан Үтіртөбеге байланысты деректерді іздестіруге де мүмкіндік туар еді,  – дейді  С.Апашова.