Ежелгі қаланың тарихын зерттегендер Үтіртөбе оғыздардың қаласы болуы керек деген пікірге көбірек басымдық береді. Қалашықтың орналасуына, табылған жәдігерлерге қарап, тарихшылар оның Сырдың орта ағысы бойындағы ондаған қаламен ұқсастығын байқаған. Тарихқа ден қойсақ, Махмұд Қашқари оғыз дәуірі кезінде Сырдың бойындағы қала мәдениеті даму сатысының жоғары деңгейінде болғанын, Сырдарияның жоғары саласы Келес даласында «Оғыздар қонысы» (Дех и гузз) болғанын, Шаш аймағында оғыздар мен қарлұқтардың исламды қабылдаған тайпалары қоныстанғанын жазып кеткен. Испиджаб пен Шаштың батыс аймақтары, оның ішінде Ұтырлы да оғыздардың жеріне кірген.
Бұл тек болжам ғана. Себебі күні бүгінге дейін бұл ежелгі қалашықтың орны көңілден де, көзден де таса болып келді. «Қаланы 1971 жылы Ю.Ф.Буряков, О.М.Ростовцев, кейін Сырдария археологиялық экспедициясы (жетекші М.Қасенов) зерттеген. Қаланың сыртын 5-10 м-ге дейін су шайып кеткен. Сондықтан оның пішіні сақталмаған. Қазіргі аумағы 388×180 м, батыстан шығысқа созылып жатқан төбе. Жобасы үтірге ұқсайды. Қаланың шығыс бөлігі 3-3,5 метрге дейін биік, бұл қала цитаделі болса керек. Оның сақталған аумағы 80×80 метр. Ал батыс бөлігінің биіктігі – 1 метр. Сумен шайылудың салдарынан биіктігі 1-2 м-лік жарқабақ пайда болған. Ол жерден табылған әртүрлі құрылыс пен үй қалдықтары, қыш ыдыс, кірпіш, тас, темір сынықтарына қарағанда қаланы тұрғындар VII-XII ғасырларда мекен еткен» дейді Уикипедиядағы мәліметтер.
Ежелгі қаланың жер бетінде сайрап жатқан іздерін 1930 жылдары Арыстың бойынан Мақтааралға көшіп барған бабам көрген, әкем көрген. 1940 жылдары, сол кездегі 7-8 жастағы ойын баласы әкем қалашықтың жер бетінде сайрап жатқан іздерін көзбен көргенін, жерді 1 метр тереңдікке қазып қалса, сынған қылыш, құмыра, тіпті кәріз су жүйелерінің әбден тотыққан қалдықтары шыға келетінін ертегідей етіп айтып беретін. Осы өңірде бұрыннан тұрып келе жатқан көнекөз қарилар Түркістан облысындағы Асық ата өңірі Үтіртөбе, Мыңтөбе, Күлтөбе деп аталатын ежелгі қалалардың үстінде орналасқанын, үлкен қорымдар барын, жоғарыда аты аталған ежелгі қалалардың ескі жұртын көзбен көргенін, қалашықтың орны, қорымдар тегістеліп, мақталық алқаптар мен совхоз-колхоздардың астында қалғанын күні кешеге дейін айтып келді.
Үтіртөбенің ежелгі өркениет тарихында орны бар қала болғанын дәлелдейтін деректер күні бүгінге дейін табылып жатыр. 2019 жылы Үтіртөбеден 10 километр қашықта, Сырдария өзенінің жағасынан 16-30 жас аралығындағы жас жауынгерлер жерленген ежелгі қорымның орны табылды. Жергілікті археолог Аманкелді Тұрмановтың зерттеуінде бұл қорым Х-ХII ғасырға тиесілі екені және әлгі жауынгерлердің шайқаста қаза болып, бірге жерленуі мүмкін екендігі де айтылған. Ежелгі зираттың ені – 200 метр. Қазба жұмыстары кезінде табылған құлпытастағы жерленгендердің аты-жөні, туған-өлген жылдарын көрсеткен жазбаларға дейін өшпеген.
Үтіртөбе қалашығының маңайында тұратын ауыл тұрғындары Сырдария өзенінде су деңгейі көтерілген кезде адам сүйектері, қыш-құмыра қалдықтары жер бетіне жиі шығып қалатынын айтады. Бұл дерек өте ерте замандағы қалалар Сырдария өзенін жағалай орналасқан деген пікірді одан сайын нақтылай түседі. Бірақ мамандар әзірге бір тоқтамға келудің қажеті жоқтығын, ол жерлерде қалашықтардың орны бар деген шешім шығаруға әлі ерте екенін, әлі де нақтылай түсу қажеттігін айтып, ел-жұртты сабырға шақырумен шектеліп отыр.
ҰҒА корреспондент-мүшесі, профессор Оңалбай Аяшевтің айтқанына ден қойсақ, ортағасырлық Ұтырлы қаласына жүргізілген археологиялық қазбалар Үтіртөбе қаласының өмір сүрген уақыты VІІІ-ХІІ ғғ тиесілі. Қаланың салыну кезеңі оғыз дәуіріне тура келеді. Оған қаладан табылған жәдігерлер дәлел.
–Үтіртөбе өзінің жобасы жағынан өте ерекше құрылыс. Қала дамуының шарықтау шегі Х-ХІІ ғасырлар. Бұл кезең бүкіл Орталық Азия мен Қазақстан қалаларына тән. Қала басқа қалалармен сауда және экономикалық байланыста болған. Қазбалардан табылған құмыра, металл, зергерлік бұйымдар басқа қаладағы жәдігерлерге өте ұқсас. Үтіртөбе қаласы геосаяси жағынан Ұлы Жібек жолының Сырдың сол жағалауындағы тармағында, тоғыз жолдың торабында, қолайлы жерде орналасқан. Қаланың құрылыс жобасы да ортағасырлық қалалардың жобасына сәйкес. Сонымен бірге бір ерекшелігі, қала сыртындағы зираттың орны ислам діні қала тұрғындарының негізгі діні болғандығын көрсететді. Бұл қаланың құрылыстары шикі кірпіш пен қыш кірпіштен салынған. Бұл дәстүрлі құрылыс Сыр бойы қалаларына тән. Үтіртөбеде сырттан келген әшекей заттар, шыны ыдыстардың табылуы оның Жібек жолының бір тармағында жатқандығына дәлел болады. Ұлы Жібек жолының бір тармақшасы осы өңірден өткен деп есептеуге толық негіз бар, – дейді Оңалбай Аяшев.
Осы қаланың тарихын зерттеген Марат Хасенов өзінің жазбаларында Үтіртөбе Ұтырлы қаласының тарихын VIII-ХV ғасырлардағы қазақ жерінде орналасқан қалалар тарихынан бөліп-жарып қарай алмаған. М.Хасенов ұсынған деректерді алға жылжытсақ, Шыңғыс хан заманындағы ежелгі қала Цитадель, Рабат және Шахристан деп аталатын, үш тарапқа жол бастайтын үлкен қақпалардан тұрған. Соның екеуі Сырдария өзенінің астында қалған, ал Рабаттың ізі жер бетінде. Жергілікті тұрғындардың айтуынша өткен ғасырдың 60-жылдары салынған Шардара су қоймасы суының көтерілуінен қаланы сел баса бастаған. Қазіргі кезде қала үстін қамыс пен жыңғыл басып, жылда қаланың мәдени қабатын 1-2 метрге дейін су шайып кетеді екен. «Егер су осылай шая берсе, 15-20 жылда тарихи қаланың орыны тегіс жойылуы мүмкін» дейді тұрғындар.
Ортағасырлық Үтіртөбе қаласының географиялық орналасуы шынында да заманында қаланың әлеуметтік-экономикалық, мәдени дамуына қолайлы болған. Археологиялық қазба жұмыстарын жүргізген ғалымдардың мәліметінше, қаладан шығыс, солтүстік-шығысқа қарай жол Сырдан өтіп Чиначкентке (Шыназ), одан әрі Орталық Азияның ірі орталығы – Шашқа (Ташкент) барған. Ал Сырдың сол жағалауымен жоғары қарай өрлеген жол Хожентке жеткен. Сырмен төмен қарай жүрген тағы бір негізгі бағыт Сүткент қаласы арқылы өтіп Оқсызға (Весидж) барған. Одан әрі жол жан-жаққа (Яссы-Сауран-Сығанақ, Испиджаб және Орталық Қазақстан бағыттары) тармақталады. Ал қаладан оңтүстік-батысқа қарай «Жызақ жолымен» шыққан тағы бір бағыт Мырзаның шөлін басып өтіп, Жызаққа, одан әрі Самарқан, Бұхара асқан. Міне, осы ортағасырлық Үтіртөбе қаласы алғашқыда Қазақстан археологтері тарапынан аз зерттеліпті. Өткен ғасырдың 60-жылдары жүргізілген Шардара археологиялық экспедициясының зерттеу аясынан тыс қалған. Бұл ортағасырлық қала тіпті Қазақ Совет энциклопедиясы, «Археологическая карта Казахстана» (Алматы, 1960), «Свод памятников истории и культуры Казахстана в Южно-Казахстанский области» (Алматы, 1994) атты іргелі басылымдарға да енбей қалыпты. 1963-1971 жылдары Өзбекстан Республикасына қараған. 1971 жылы Өзбек КСР Археология институтының профессоры Ю.Ф.Буряков бастаған Шаш-Илак археологиялық тобы Үтірлітөбе (Үтіртөбе) қаласында болып, оның тарихи-топографиялық құрылымын анықтап, әртүрлі бөліктерінде археологиялық қазба жұмыстарын жүргізген. Ортағасырлық қалаға алғаш назар аударып, зерттеуді қолға алған Жетісай қаласындағы «Сырдария» университеті болды. Аталған оқу орнының «Отан және шетел тарихы» кафедрасының профессор-оқытушылары Сабира Апашева мен Мырзабай Мейірбековтің дабыл көтеруімен ортағасырлық Ұтырлы (Үтіртөбе) қаласына университет тарапынан қаржы бөлінді.
Ғалым Сабира Апашова Үтіртөбе қалашығы археологиялық деңгейде аз зерттелгенін, бұған осы өңірдің 1970 жылдарға дейін Өзбекстанның қаруында болуы себеп болғанын, осы тақырыпты зерттеген Өзбекстанның Археология институтының профессоры Ю.Ф.Буряковты Ташкентке іздеп барып, кездескенін айтты. Бірақ өзбек ғалымы сол кезде өте егде жаста болғандықтан, толыққанды мәлімет бере алмапты. С.Апашованың айтуынша, Үтіртөбе қалашығын кешенді түрде зерттеген кезде ғана Мыңтөбе, Күлтөбе қалаларының сыры ашылады. Бірақ Үтіртөбе қалашығының Қазақстанның археологиялық картасына енбей қалуы оның тарихын тереңдете, індете зерттеуге көп кедергі келтіреді екен. Тарихшының айтуынша, Сырдарияның жағасында, мақталы алқаптың ортасында қалашық орнының сақталып қалуы – Тәңірдің сыйымен бірдей. Ендігі міндет қаланың жер астында тығылып жатқан ескі жұртына қазіргі заманғы технологияның көмегімен барлау жасау, құнды орындар табылса, оны мемлекет иелігіне қайтару.
–Үтіртөбенің екі бөлігі Сырдарияның астында қалды. «Сырдария» университеті қалған бөлігіне археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу үшін жыл сайын 3-4 млн теңге бөлінеді. Сырдарияның ернеуінен асып-төгілетін кезі болады. Біз өзен тынышталып, жер құрғаған кезде қазба жұмыстарын бастаймыз. Қаланың көп бөлігінің орны жекеменшік үй құрылысының, мақта алқаптарының астында қалды. Олармен келіссөздер жүргізіп, қажет болса мемлекет иелігіне қайтарып, қалашықтың зерттеу орнын кеңітетін кез келді. Үтіртөбе, тоғыз жолдың торабында орналасқан, Сырдария арқылы су жолымен де жан-жақпен байланыс орнатуға мүмкіндігі бар қала болғаны анық. Археологиялық картаға кірсе, әлемдік тарихтан Үтіртөбеге байланысты деректерді іздестіруге де мүмкіндік туар еді, – дейді С.Апашова.
