Бұл қоладан құйып жасаған ту сабының басына киілетін шошақтың жоғарғы бөлігі. Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде де ту басы тұр.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында тарихи жәдігерлер бабаларымыздың өз заманындағы ең озық, ең үздік технологиялық жаңалықтарға тікелей қатысы бар екенін айғақтайтынын, Ұлы даланың жаһандық тарихтағы орнына тың көзқараспен қарауға мүмкіндік беретінін атап көрсетті. «Біздің тарихымызда қасіретті сәттер мен қайғылы оқиғалар, сұрапыл соғыстар мен қақтығыстар, әлеуметтік тұрғыдан қауіпті сынақтар мен саяси қуғын-сүргіндер аз болмады. Мұны ұмытуға хақымыз жоқ. Көпқырлы әрі ауқымды тарихымызды дұрыс түсініп, қабылдай білуіміз керек», деді Елбасы. Яғни мұражайдағы құнды жәдігердің тарихын білмекке, әсіресе, жастардың қызығушылығы артары анық. Осы орайда Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-мұражайының ғылыми қызметкері Гүлжанат Байсариева бізге аса сирек зат туралы айтып берген еді. Ту сабының басына киілетін шошақтың жоғарғы бөлігін атақты ғалым Кемел Ақышев басқарған археологиялық кешенді экспедиция Отырардың үстіңгі қабаттарын қазған кезде тапқан. Ту басы бөлігінің фрагменті конус іспетті пластина үлгісінде. Төменгі сынған жағының ені 11 сантиметр болып, жоғары қарай қырлары екі рет томпайып сыртқа иіліп барып басы сүйірлене түскен. Фрагменттің биіктігі 13 сантиметр. Ортасы арка үлгісінде жасалып, оның ішінде араб әрпіндегі жазу болғаны байқалады.
«Алғашқы зерттеушілер ондағы жазу оқылмайды деп көрсеткен болатын. Археолог Мұхтар Қожа белгілі эрмитаждық ғалым А.А.Ивановқа Отырардан табылған ту бөлігінде сақталған жазуларды ажыратып беруді өтінгенде шығыстанушы жазудың шағын ғана жұрнағы сақталғанын, бірақ ең жоғары бөлігінде «икбаль» – «бақыт» сөзінің жобаланып оқылатынын көрсеткен болатын.
Қазақ жеріндегі ең көне деп Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде тұрған ту басын айтуға болады. Бұл ту басының ұзындығы бір метр шамасында. Ол діни ғимарат – ханака туы. Шығыстанушы А.А.Ивановтың пікірі бойынша, Отырардағы ту басының бөлігі діни мақсаттағы, діни тұрғыдағы ту бөлігі емес. Яғни Отырардан табылған ту басы бөлігі әскери тудың элементі болуы әбден мүмкін», дейді Гүлжанат Байсариева.
Қазақ хандарының тулары мен байрақтары туралы бірнеше дерек бар. Мысалы, парсы тіліндегі «Алам-ара-йи Шах Исмаил» атты тарихи жазбада қазақ билеушісі Қасым ханның баласы Әбілқайыр сұлтанның Иран шахымен болған ұрыста өз туының қасында болғаны айтылады. Махмұд ибн Уәлидің 1634-1641 жылдары жазылған «Бахр әл-асрар» атты энциклопедиялық шығармасында соғыс барысында тоғыз жалау мен ту, Шах Махмуд бен Мырза Фазыл Чорастың еңбегінде Хақназар басқарған «Жошы ұрпақтарының жеті байрағы мен туы» болғаны жөнінде дерек келтіріледі. Орынбор экспедициясы басшысы И.Кирилловтың 1734 жылы 1 мамырдағы құжатында Орта жүз ханының туы («ханское знамя») аталады. Отырардан табылған ту басы фрагментін кейінгі ортағасырлық археологиялық қабатынан табылғанын және жасалу ерекшелігін ескере отырып, кейінгі ХVІ-ХVІІ ғасырларға жатқызуға болады. Кемел Ақышевтің басшылығымен жүргізілген археологиялық зерттеулер Отырарда бүкіл қалалық өрт болғанын анықтаған. Үлкен өрт іздері қалашықтың ІІ қабат деңгейіндегі барлық қазба орындарынан байқалған. Г.Байсариеваның айтуынша, стратиграфиялық және нумизматикалық деректер бұл өрттің ХVІІ ғасырдың аяғында болғандығын көрсетеді. ХІХ ғасырдың аяғында Н.С.Лыкошин Отырарда тіршіліктің тоқтауы қалмақ шапқыншылығы кезіндегі өртке байланысты екенін аңғартатын аңыз жазып алған екен. Отырар қаласына жоңғарлардың шабуылы аңызда былай сипатталады: «Ескі Ташкентті басып алған соң, Аляку Отырар жеріне келеді. Отырарлықтар бір жарым жылдай ерлікпен қарсылық көрсетті. Ешбір нәтиже шығара алмаған Аляку күзге таман Ескі Ташкентке кері шегінеді де қыс бойы көп әскермен Дариядан Шыршыққа (Иіржардан Шыназға) дейін арық қазады. Көп су таситын көктем кезінде арықтың басын ашып, Шыршық арқылы Отырар жеріне су жібереді де, әскерімен Отырарға бет алады. Су тасқынынан аман қалғандардың бір бөлігін Аляку өлтіреді, одан қалғандарын тұтқынға айдап әкетеді».
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында Ұлы Даланың көз жеткізгісіз кең-байтақ аумағы тарихта түрлі рөл атқарғанын айтады. Патриотизмнің ең жақсы үлгісі орта мектепте туған жердің тарихын оқудан көрініс тапса игі деген ұсынысын жеткізеді. Туған жердің әрбір сайы мен қырқасы, тауы мен өзені тарихтан сыр шертетінін еске салады. «Осы орайда біз мұражайға өңірдің аудандарынан арнайы келген мектеп оқушыларына, жалпы ел тарихына қызығушылық танытқандарға әрбір жәдігер жөнінде кең мағлұмат береміз. Жазба деректер Қазақстанның оңтүстігі 1681-1682 жылдары Галдан бастаған жоңғарлардың шапқыншылығына ұшырағанын көрсетті. Отырардан табылған ту басы бөлігі қаланың жауға ерлікпен қарсыласқанының бір айғағы болса керек. Ол қаланы басқарған қазақ сұлтанының не әскербасы туының бізге жеткен бір бөлігі деуге негіз бар», дейді Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің ғылыми қызметкері.
Түркістан облысы