– Бақыт Рамазанқызы, «Егеменге» шыққан мақаланы оқыдыңыз ба?
– Нағашы апам газетке материал шыққанын айтып, хабарласты. Басылымның сайтынан тауып алып, оқыдым. Көкейімізде жүрген мәселені көтерген газет ұжымына шексіз ризашылығымызды білдіреміз. Әкемнің атына көше беру ісіне Egemen Qazaqstan-ның араласуы сөнуге айналған үміт отын қайта тұтатқандай болды.
– Рамазан аға үйде қандай әке, қандай отағасы болды?
Атамыз Айып пен әжеміз Жәмиланың пешенесіне жеті перзент жазылған екен. Алайда соның соңғы екеуі ғана ер жетіп, қатарға қосылыпты. Олар – әкем Рамазан мен інісі Қайыргелді. Өңгесі кішкентай күндерінде-ақ шетінеп кеткен. Әкем де әлжуаз болып туыпты. Бәрі одан үмітін үзіп, киізге орап, босағаға апарып қояды. Біраз уақыт өткенде, киіз жыбырлап, қозғала бастайды. Үйде отырған ағайын «Мына бала жүз жасайды» деп қуанып, сүйінші сұрасады. Сонда атамыз Айып «Осы ұлды жеті жасқа жеткізсе де разымын» депті. Әкеміз жетіге толғанымен, атамыз ұлының одан кейінгі қызыған көре алмай өмірден өткен. Үлкендердің Құдайдан тілек тілерде тарылмау керек дейтіні сол екен ғой. Әкем 65 жасында қайтыс болды. Ал соңында қалдырған әдеби мұрасы әлі елімен бірге жасасып келеді. Демек, әкем туғанда сүйіншілеген аға-апалардың «жүз жасайды» дегені дәл келген тәрізді. Ол атамыз Айыптың інісі Төлештің қолында тәрбиеленген.
Қазақтар «екі жарты – бір бүтін» дейді ғой. Дәл осы сөз әкем мен шешеме арнап айтылғандай. Екеуі бірін-бірі үнемі толықтырып отыратын. Шешем Гүлмәшкен – Павлодардағы Майқайыңның тумасы. Төрт жасында шешесі Гүлбәширадан айырылған. 17 жасында Павлодардағы медучилищеге оқуға түсуге келеді. Жолы болмайды. Сол жолы әкеммен танысады. Бір-бірін ұнатып, көп ұзамай шаңырақ көтерген. Үйленгенде әкем 22 жаста, шешем 18 жаста болыпты. Содан бері әкем оның жары да, әкесі де, шешесі де, сырлас досы да бола білді.
Әкем өте балажан, мейірімді болды. Оның қол қусырып, бос отырған кезін көрген емеспін. Жазғандарын машинкаға басады, кітап оқиды, әлденелерді көшіріп жазады. Әйтеуір тыным таппайтын. Өте еңбекқор еді. Бізге де көп уақыт бөлетін. Түрлі ойындар ойнатады. Еркеліктің жөні сол екен деп, біз де оны аса мазалаған емеспіз. Үй шаруасына қырсыз болатын.
– Мемлекеттік сыйлықты алғаны туралы хабарды естігенде қандай күйде болды?
– Бұл оның қатты ауырып жүрген кезі болатын. Өкінішке қарай, сүйінші хабарды естігенімен, сыйлықты алып үлгерген жоқ. Игілігін де көрмеді. Хабарды әкеме Қалихан аға Ысқақов бастаған топ келіп жеткізді. Сол жерде өзімізше атап өттік. Әкем өте көңілді жүрді. 2003 жылдың басында Мемлекеттік сыйлықты тапсыру үшін шешем екеуімізді «Достық үйіне» шақырды. Қазіргі Президент Қасым-Жомарт Тоқаев ол кезде Премьер-Министр болатын. Сол кісінің қолынан әкемнің марапатын алдық.
Жалпы, мәртебелі сыйлықты алған «Абайдың жұмбағы» – өте күрделі еңбек. Әкем бұл романға көп күш жұмсады. Негізі, «Абайдың жұмбағынан» кейін Бөгенбай батыр мен Естай ақын туралы роман жазуға тиіс-тұғын. Алғашқысын бастағанымен, аяқталмай қалды. Онысы «Жұлдыз» журналына жарияланды да. Ал Естай туралы роман сол жоспар күйінде қалды. Дегенмен, бұл тақырыпқа тынғылықты дайындалғанын жақсы білемін. Жалпы, Естайдың «Қорланы» оның сүйікті әні болатын. Үйде үнемі орындаушы еді.
–Ағаның соңында күнделіктері қалғанын жақсы білеміз. Олар қазір қайда?
– Күнделіктері де, кітаптары да, қолжазбалары да, тұтынған жеке заттары да – менің қолымда. Күнделік – әркімнің ішкі толғанысы. Ендеше оны жариялаудың қажеті шамалы деп ойлаймын. Десе де, онда әдебиет, әдеби орта, ұлт, мемлекет төңірегінде айтылған тұшымды ойлар өте көп. Бәлкім, мұндай кесек ойларды іріктеп алып, басуға болатын шығар. Жалпы күнделіктегі жазбаларын кезінде өзі іріктеп, «Жұлдыз» журналына бастыра бастады да. Кейін үзіліп қалды. Әкемнің қолда бар мұрасының барлығын бір мекемеге өткізгім келеді. Бірақ архивке емес. Ол жерге тапсырсам, әкемнің мұрасын былайғы көпшілік көрмейді, білмейді. Сондықтан өзінің туған жері Павлодардағы С.Торайғыров атындағы облыстық кітапханадан Рамазан Тоқтаров атындағы оқырман залын ашқан дұрыс шығар. Ал біз күнделіктерін, жеке кітапханасын, қолжазбаларын, қысқасы қолда бар мұрасының бәрін сол жерге тапсыруға дайынбыз. Кітапхана адамдар көп жиналатын орын. Әкемнің мұрасы көпшіліктің көз алдында тұрса дейміз.
– Жазушының жеке мұрағатында жарыққа шықпаған қандай шығармалар бар?
– Әкем романнан бөлек, пьеса да жазған. Үйдегі мұрағатта оның «Ақсақ Құлан» және «Құсни-Қорлан» деген екі пьесасы жатыр. Бұлардың баспа бетін көргенін я көрмегенін білмеймін, бірақ театрда сахналанбағаны анық. Соңғысын павлодарлық азаматтар көрерменге ұсынбақ болған. Бірақ содан нәтиже шықпады. Әпкем Гүлнар Алматыдағы орталық архивте жұмыс істеді. Әкеміздің біраз мұрасын жеке қор ашып, сол жерге тапсырғанбыз. Меніңше, жоғарыдағы екі пьесадан бөлек, «Абайдың жұмбағын» да театр сахнасына алып шығуға болатын сияқты.
– Жазушының көптомдық шығармалар жинағы шықты ма?
– Жоқ. Әкем көзі тірісінде дайындап жүретін. Ол күнге жете алмады. Қарап отырсам, оның кітабы соңғы рет осыдан 17 жыл бұрын басылып шыққан екен. Содан бері бірде-бір кітабы баспа бетін көрмеген. Ал оқырмандар тарапынан оның кітаптарына сұраныс барын жақсы білемін. Сондықтан Рамазан Тоқтаровтың көптомдық шығармалар жинағы немесе жекелеген кітаптары қайта басылып шықса деген тілек бар. Бұған отандық баспалар үн қатса дейміз.
– Көпшілік жазушының соңында қалған ұрпағы туралы білгісі келеді...
– Үлкеніміз – Гүлнар. 1958 жылы Павлодар қаласында туған. Бір жасқа толғанда әке-шешеміз Алматыға қоныс аударды. Ағам Асқар екеуіміз осында тудық. Ағам 1960 жылдың, мен 1963 жылдың төлімін. Гүлнар Алматы қаласында тұрады, зейнеткер. Ағамның алыстағы Америкада тұрып жатқанына жиырма жылдан асты. Екі ұлы, үш немересі бар. Жылына бір мәрте келіп кетеді. Ақын, сценарист. Авторлық кино түсіреді. Өзім осы Алматыда тұрамын. Мамандығым – журналист. Бірқатар республикалық газеттерде экономикалық шолушы болып жұмыс істедім. Қазір анамды күтіп үйде отырмын. Шешем соңғы жылдары қатты ауырып қалды, ерекше күтімді қажет етеді. Әкемнің інісі Қайыргелді осыдан үш-төрт жыл бұрын дүние салды.
Журналист болғандықтан, өзім де жазғанды, оқығанды жақсы көремін. Тек, қазір бос уақытым мүлдем жоқ. Негізі әкем туралы аяулы бір дүние жазуды жоспарлап жүргеніме біраз жыл болды. Бұйыртса, мұның да сәті түсер. Бір өкінішім бар – француз әдебиетімен «ауырған» әкеме Парижді көрсете алмадым. Жалпы, әкем қарапайым болып көрінгенімен, тағдырлы, күрделі тұлға. «Абайдың жұмбағын» жазған Рамзайдың да өз «жұмбағы» бар...
– Әкеңіз өмірден өткелі 20 жылдан асты. Павлодардан көше сұрап, бастама көтердіңіздер ме?
– Осы шаруамен жиырма жылдай жүгірдім. Шешем ауырып қалды да, соңғы жылдары жұмысты сәл саябырсытып алдық. Павлодар облысын басқарған әкімдердің бәріне хат жаздым. Қазақстан Жазушылар одағы тарапынан қаншама хат ұйымдастырылды. Өкінішке қарай, соның бәрінен нәтиже болмады. Рамазан Тоқтаров аудан, ауыл емес дәл сол Павлодардың өз басында туған ғой. Ендеше неге оған бір көшенің аты бұйырмайды?! Таң қаламын. Кейде жылағым келеді. Осыдан он бес жыл бұрын Алматы қаласында әкемнің атына көше берілді. Ал өзінің туған қаласында әлі жоқ. Соған қарағанда өңірдің идеологиясына, мәдениетіне жауапты адамдар дұрыс жұмыс істемейтін секілді. Әйтпесе, Рамазан Тоқтаровқа Павлодар облысының кез келген аудан-қаласынан көше берсе де артық етпейді. Жақсы адам еңбегімен ұзақ жасайды. Ертеңгі ұрпақ бір көшені бермей отырған бүгінгі шенеуніктердің емес, әкем секілді жақсы адамдардың есімін жаттап өсеріне сенемін.
Әкем көп жазды. Соның бәрінде өзінің өмірі, өскен ортасы, айналасы тегіс қамтылды деп ойлаймын. Романдары арқылы оның өмірімен танысып шығуға болады. Ол Ертіс өзенін ерекше жақсы көретін. Қайтыс боларынан бірнеше ай бұрын «Ертіске апарыңдар, бір шомылайын» деген тілегін білдірді. Екі еткен жоқпыз. Шомылуға жағдайы болмады, әрине. Аяғын Ертістің суына малып, ұзақ отырды. Жалпы, Керекуге жиі баратын. Сағынышын солай басатын. Өзі Алматыда жүргенмен, жаны Павлодарда еді. Оны шығармаларынан-ақ аңғаруға болады. Оның үстіне әкем бізге өзі туып-өскен Керекуден топырақ бұйырса екен деген тілегін де білдірді. Бірақ бұл тілегін орындай алмадық. Басына жиі барып тұрамыз деген оймен Кеңсайға жерледік. Әдетте, туған жеріне жерлеуді тапсыратындар ұрпағының сол өлкеден тамыры ажырамасын деген ниетті ұстанады ғой. Әкемнің түпкі ойын енді ұғынып жатырмыз.
Әңгімелескен
Фархат ҚАЙРАТҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
