Пандемия басталған кезде мұғалімдердің 60%-дан астамы цифрлы технологияларды оқу процесіне интеграциялау үшін техникалық және педагогикалық дағдылардың болмауына байланысты қашықтан оқыту форматына көшуге дайын болмады. Жаңа сын-қатерлер жұмыс пен өзара іс-қимылдың жаңа нысандарын табуды талап етті. Бір жылдан кейін сарапшылар мұғалімдердің өзгерістерге тез бейімделіп, тәжірибесін толықтыра түскенін айтуда. Міне, білім берудегі басты трендтер, мектеп рөлінің өзгеруі, мұғалімдерді трансформациялау, цифрландыру және постковидтік кезеңдегі оқыту жайы «Назарбаев зияткерлік мектептері» дербес білім беру ұйымы ұйымдастырған «Жаңа жағдайдағы білім беру: пандемия сабақтары» тақырыбындағы дөңгелек үстел барысында талқыланды. Ыбырай Алтынсариннің туғанына 180 жыл толуы аясында өткен басқосуда «Назарбаев зияткерлік мектептері» ДББҰ басқарма төрайымы Күләш Шәмшидинова білім берудегі жаңа жағдайдың орын алуына жаңа технологиялардың қарқынды дамуы және экономикаға (өндіріске) жылдам енгізілуі, сондай-ақ күйзелістер мен белгісіздікке төзімділік нәтижесіндегі келешектің бейнесі ықпал етіп отырғанын атап өтті.
Білім беру экономика мен қоғамдық өмірде болып жатқан цифрлы трансформациядан өтуі керек. Цифрлы трансформация білім берудің барлық деңгейіне әсер етеді және оның барлық қатысушылары – оқушылар, мұғалімдер, басқарма қызметкерлері, соның ішінде ата-аналар мен жұмыс берушілер, саясаткерлер мен қоғам өкілдерінің белсенді қатысуынсыз тіпті мүмкін емес. Бұл жұмысты бір-бірімен байланысты үш үлкен бағытқа бөлуге болады: білім берудің цифрлы инфрақұрылымын дамыту; цифрлы бағалауды қоса алғанда, цифрлы оқу-әдістемелік материалдарды, құралдар мен сервистерді дамыту; оқу жұмысын ұйымдастырудың жаңа модельдерін әзірлеу және тарату. Жетекші сарапшылардың пікірінше, біріншіден, оқушылардың ақпараттық сауаттылығын, сыни және креативті ойлау дағдыларын, жаһандық құзыреттіліктерін қалыптастыруға бағытталған білім беру бағдарламасы, екіншіден, оқу процесін ұйымдастыру, үшіншіден, мектеп циклінің барлық пәндері бойынша бағалау және кері байланыс жүйесі, төртіншіден, оқу процесінің барлық қатысушыларының білім сапасы үшін жауапкершілікті дамытуға ықпал ететін жеке көзқарасы мен тәуелсіздікті қалыптастыруға бағытталған оқыту әдістемесі мен технологиясы, бесіншіден, жасанды интеллект технологиялары мен сараптамалық жүйелерге негізделген, оқушылардың негізгі жеке ерекшеліктеріне «бейімделе» алатын, әртүрлі мүмкіндіктері мен қабілеттері бар балалардың материалды сәтті игеруін қамтамасыз ететін түбегейлі жаңа цифрлы оқу-әдістемелік кешендер, алтыншыдан, кез келген жерде достық шырайлы, технологиялық, қауіпсіз білім беру ортасы, жетіншіден, есеп беруді түбегейлі жеңілдету және мұғалімдер мен оқу орындарының басшылары үшін күнделікті жұмыс түрлерін азайту заманауи технологиялық шешімдер мәселесі болмақ. Әлем төртінші индустриялық революцияның табалдырығын аттады. Цифрлы технологиялар тарапынан қолдау тапқан өзара іс-қимылдың жаңа модельдері мен сценарийлері кеңінен таралуда.
Пандемияға байланысты экономикалық құлдырау жағдайында технологияның таралуы жедел қарқын алды. Дүниежүзілік экономикалық форумның деректері бойынша, 2025 жылға қарай адамдар мен машиналар арасындағы жұмыс көлемі тең бөлінетін болады. Ескі мамандықтар тез жоғалады. Мектеп бұдан былай өзгеріссіз қала алмайды, оның басты міндеті – адамзатты оқуға үйрету. Өйткені өмір бойы оқу – қазіргі заманның басты талабы.
– Пандемия Екінші дүниежүзілік соғыстан бері мектептердің жаппай жабылуына әкелді. Бір түнде онлайн режімге мәжбүрлі түрде көшу, білім берудің әдеттегі мектеп қабырғасынан тыс болуы бізге үлкен соққы болды. Әрине, бәріміз – мектептер, отбасылар, мемлекеттік органдар оған дайын болмадық. Бірақ бұл тұрғыдан да айтар оң жетістіктеріміз бар, біз тез бағдарландық, барлық әрекеттерімізді, мүмкіндіктерімізді үйлестіріп, онлайн оқытуды бастадық. Иә, қиындықтар болды, әлі де бар. Біз қысқа уақыт ішінде кенеттен белгісіздік жағдайында өмір сүрудің маңызды мектебінен өттік. Оқу процесіне біріктірілген бағалау деректерін жинау және талдау өте маңызды, бұл оқушыға өзінің жеке прогресін көруге, ал мұғалімге оқушы одан қандай педагогикалық көмек күтетінін түсінуге мүмкіндік береді. Егер сабақта мұғалім оқушының қажеттіліктерін анықтаса, онда әкімшілік деңгейінде мектеп әр мұғалімнің ерекшелігі неде және оған қандай қолдау қажет екенін түсінуі керек. Барлық оқушылар қай мектепте оқитынына қарамастан, жоғары білікті мұғалімдерден білім алуы керек, – деді К.Шәмшидинова.
Бұл пікірді Литвадан онлайн қосылған дөңгелек үстелдің қатысушысы – Еуропалық қайта құру және даму банкінің сарапшысы Дарюс Радкявичюс жалғастырды. Өткен жылдың көктемінде бірінші локдаунның барлық қиындықтарын бастан кешірген ол баласына өзі сабақ беру туралы шешімге келген. Сарапшы интеграцияланған оқыту жағдайында бұл қиын емес екенін алға тартады. Ол тіпті мектеп мұғалімінің қателіктерін байқап, оны дер кезінде, бірлесе отырып түзеткендерін айтады:
– Балаларды оқытуда мектеп пен қоғамның рөлі қаншалықты өзгергені туралы көп ойландым. Алдымен бұрынғы жағдайға оралғым келеді, өйткені ол ковидке дейін де айтарлықтай өзгерген болатын. Яғни соңғы 5-10 жылда басымдықтар өзгерді – бала мектепке білім алу үшін бармайды. Бірінші кезектегі басымдық – әлеуметтік қызметтер. Ең басты орынға ата-аналардың жағдайы мен жайлылығы шықты. Өйткені олардың әрқайсысы балалардан демалғысы келеді. Ал мектеп бұл үшін – ең жақсы орын. Яғни барлық балалар мектепке бара бастады. Баланың психикалық немесе физикалық проблемалары бар ма, жоқ па, жалпы алғанда, ол проблемалық бала ма, ол себептердің бәрі негізсіз болып қалды. Мектеп соңғы үш жылдан бері ата-аналар балаларын алып кететін уақытқа, кешке дейін жұмыс істейді. Ал сыныптарда мұғалімдер атап өтетін ең үлкен мәселе – бұл ерекше бақылауды қажет ететін балалар. Екінші басымдық – балаларды әлеуметтендіру. Ата-аналар үшін балалардың өзара қалай қарым-қатынас жасайтыны, бір-бірін ренжітпеуі маңызды. Балаларды төбелеспеуге ғана емес, тіпті бір-бірін мазақтамауға үйрету мәселесі басты назарға алынды. Үшінші міндет қана – білім. Көпшіліктің тұжырымында білімсіз-ақ күн көруге болады. Себебі балалар әлеуметтік бағытты көбірек таңдайды, ал өте аз бөлігі ғана нақты ғылымдарға ден қояды. Енді жаңа жағдайға келейік. Литвада бастауыш мектептердің өзі бір жыл бес ай бойы жабық тұр. Бастапқыда барлығы «Қашықтан оқу деген қандай жақсы» десті. Алайда эйфория аяқталды. Біздің қашықтан оқытуға дайын емес екеніміз белгілі болды. Көктемде онлайн-оқыту болғанымен, сабақ тиісті деңгейде меңгерілмеді, бәріміз бірінші карантиндегі біліммен келесісіне қадам бастық. Ең жағымсыз пікір – ешкім онлайн мектеп пен дәстүрлі мектептің арасындағы айырмашылықты түсінуге мұғалімге көмектеспейді, әдістемелік және бағдарламалық көмек жоқ. Біз ХХІ ғасырдың мектептеріне емес, ХХ ғасырдың ортасындағыға ие болдық. Бірінші карантиндік шектеулерден кейін баламның экран алдында екі сағат бойы қиналып, ата-аналардың айтқанын тыңдап, өзінің барлық күш-қуатын жоғалтатынын түсіндім. Оған үй тапсырмасын орындату үшін көп уақыт пен күш қажет болатын. Екінші рет тәуекелге бармауды жөн көрдім. Менің шешімім – «homeschooling», яғни үйден өзімнің оқытуым болды. Әке ретінде Литвада интеграцияланған оқыту мен оқулықтардың болғаны қаншалықты жақсы екенін түсіндім. Бұл кітаптар арқылы оқыту маған оңай болды. Шығармашылық тапсырмалар көп еді. Мектеп мұғалімінің қателіктерін көрдім – бала тым асығыс. Екі ай бойы біз баланың жазуын, тілдерді ұғыну дағдысын жақсарттық. Мектеп тапсырмалары өте көп, ал оны тез орындауға баланың қауқары жете бермейді. Мектептегі тестілерде архаизм көп, яғни, не космос, не машина, тіпті трактор туралы бір сөз жоқ. Сондай-ақ өзімнің әлсіз тұстарым бар екенін түсіндім – мен музыка сабағын үйрете алмаймын. Ең бастысы, оқушы не жоғалтады? Менің ойымша, ол мұғалімнің беделін жоғалтты: әкесінің айтқандары күмәнді, мұғалімнің айтқаны шындық болатын. Ешбір нәрсе адамдардың көзбе-көз байланысын алмастыра алмайды. Оқушы тағы не жоғалтады? Ең бастысы, топтық жұмыста оқудың өз ләззаты, оқушылардың бір-бірінен алатын шабыт, қуат, бірлескен саяхат, демалысы жоғалды. Ал мұғалім не жоғалтады? Бұл «esprit» – шабыт, балалардың асыр салып ойнап жүргенін, олардың мұғалім мақтағандағы қуаныштарын көру.
Пандемия кезіндегі білім беру жағдайы «паник-гогика» – «дүрбелең педагогикасы» деген мысқыл терминді дүниеге әкелді. Қашықтан білім беруге күтпеген жерден көшу оқу процесін түбегейлі өзгертті. Мұғалімдер мен мектеп директорлары, балалар мен ата-аналар үлкен қиындықтарға тап болды.
– Дүниежүзілік банк сарапшылары пандемия кезінде мұғалімдердің рөлін өзгерткен екі негізгі факторды көрсетеді. Біріншіден, бұл педагогиканың бейімделуі – дәстүрлі сыныпта жұмыс істейтін нәрсе онлайнда мүмкін болмай қалды. Екіншіден, пандемия мұғалімдердің сабақ беру, оқушылармен қарым-қатынас және әкімшілік жұмыс арасындағы уақытты бөлу жүйесін өзгертті. Қашықтан өткізілетін сабақтар қарапайым сабақтармен салыстырғанда уақыт бойынша екі есеге, тіпті одан да көпке азайды. Сондықтан оқытушы пәннің мазмұнына көп көңіл бөліп, маңыздысын алға шығарып және оқушыны нақты кері байланысқа негізделген өз бетімен жұмыс істеуге дұрыс бағыттауға мәжбүр болды. Онлайн оқытудың маңызды кемшіліктерінің бірі мұғалімнің аудиториямен толықтай эмоционалды және интеллектуалды әрекеттесуіне мүмкіндік бермейтіні, – дейді «Назарбаев зияткерлік мектептері» дербес білім беру ұйымы басқарма төрайымының орынбасары Светлана Испусинова.
Бүгінге дейін адамдар мектеп бағдарламасын кез келген уақытта және кез келген жерде оқуға болады, балалар білім ордасынан тыс жерде, тіпті компьютер арқылы оқи алады деген қате сенімде келді. С.Испусинованың пікірінше, бүгінде көпшілігі балаларды мектепке жіберіп, алаңсыз жұмысқа аттанатын дәстүрлі түсініктегі мектептің қажет екенін түсінгендей.
– Пандемиядағы ең маңызды өзгерістердің бірі – мұғалімдердің шеберлігі, шыдамдылығы мен шығармашылығы үшін жоғары бағалануы. Мұғалім бүгінде ихтиандр – адам-амфибияға ұқсайды, ол оффлайнда өзін шебер сезінуі және ғаламтор кеңістігінде жақсы жүзуі керек. Негізінде фантаст жазушылардың идеялары бүгінде шындыққа айналды және әрине, мұғалім айналасындағы бүкіл әлеммен бірге өзгеріске ұшырады. Бұл мұғалімді үздіксіз кәсіби түрде дамуға мәжбүрлейді, яғни трансформация жалғасуда.
Осы орайда Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданы, Қожаберген жырау атындағы орта мектеп директоры Бауыржан Мұсабаев қашықтан оқытудың мұғалім мен оқушы, мектеп пен ата-ана, жалпы қоғам өміріне әкелген өлшеусіз өзгерістеріне қарамастан, басты мақсат – оқушыларға толық білім беру екенін айтады:
– Қашықтан оқыту білім беру процесін түбегейлі өзгерткені жасырын емес. Әр мектеп өз жағдайын ескере отырып, балаларға толыққанды білім беруді мақсат етіп қойды. Мәселен, Қожаберген жырау атындағы орта мектептің тәжірибесінен мұғалімдердің ауызбіршілігі мен жаңа дүниені игеруге деген құлшыныстарын айрықша атап өткім келеді. Цифрлы технологияны балалармен қоса, мұғалімдер де меңгеріп, жұмыс барысының ажырамас бөлігіне айналдырды. Жаңа әрі тың дүниені игеру оңайға соққан жоқ, дегенмен ауызбіршілік арқылы бұл қиындықты да еңсердік. Жаңашылдық жаңа мақсаттарға бастайды деп зор сеніммен айта аламын.
Батыс Қазақстан облысы Орал қаласындағы Д.Қонаев атындағы №44 мектеп-гимназиясының мұғалімі, мектеп жасындағы екі баланың анасы Айжан Жанатова қашықтан оқытуға көшкен тұстан бастап, оқыту процесіне ұстаз көзімен ғана емес, ата-ана көзімен қарауды үйренгенін айтады:
– Мен балаларыммен бірге қашықтан оқытудың қыр-сырын бірге меңгердім. Қашықтан оқыту бізді уақытпен санаспауға, жаңа білімнен қашпауға үйретті. Балаларымның оқуға деген құлшыныстарын жоғалтып алмау, олардың білімдерінің дұрыс бағалануы мен үшін маңызды мәселелердің бірі болды. Сағаттап компьютердің алдында отыру, мұғалімнің бет-бейнесін экраннан ғана көру, сыныптастарынан алшақ болу балаларға ауыр соққы болғаны рас. Бірақ бұл жағдайда мұғалімнен кері байланыс алудың маңыздылығына айрықша тоқталғым келеді. Кей кездері үй тапсырмасын кеш жіберген күндеріміз болды, бірақ мұғалімдер сол сәтте кері байланыс орнатып байланысқа шығып отырды. Бұл эмоционалдық күйзеліс пен белгісіздік жағдайындағы оқушы үшін ең жоғары мотивация.
Ал Ақтөбе облысы Темір ауданы Шұбарқұдық №1 мектеп-гимназиясының математика пәні мұғалімі Нұргүл Абдул-лаева қашықтан оқыту мұғалімді де бір сәт оқушы рөлінде көруге мүмкіндік берді деп санайды:
– Қашықтан оқыту мұғалімді оқушы кейпіне түсірді десем артық айтқаным емес. Себебі ескі көзқарас пен әдістемеден бір сәтте бас тартып, күні кеше атаулары бейтаныс болған Zoom, MS Teams Classroom, Skype платформаларын меңгеруге тура келді. Белгісіздік жағдайында отырған оқушының әр сұрағын жауапсыз қалдырмау үшін бірнеше мамандықты қатар алып жүрген күндеріміз де болды. Әр жаңа дүниенің артында жаңа мақсат пен нәтиже тұрады. Қашықтан оқыту оқушылардың ғана емес, ата-аналардың да белсенділігін оятты. Қоғамға ұстаз еңбегінің қиын екенін ұғындырып, мұғалім мәртебесін бір саты жоғары көтерді. Қашықтан оқыту қазіргі заман талабы болса, оны ұйымдастыруда ең бастысы – электронды материалдар, қашықтан оқытудың дидактикалық жасалымы, педагог-үйлестірушілерді дайындау. Бұл біліктілігі жоғары, зияткерлік және кәсіби деңгейі дамыған, халықаралық дәрежедегі бәсекеге төзімді қоғам құруға зор көмегін тигізеді.
Ғалым, оқытушы, бестселлер авторы, балалардың бақыты мен игілігі жөніндегі сарапшы Энди Коуп қатысушыларды тыныштық революциясы, яғни бақыт революциясына сапар шегуге шақырды. Ол жылдамдығы едәуір артқан өзгерістердің қажеттілігін нақты мысалдармен дәлелдей түсті:
– Біз – педагогтер, өзгерістердің жақындап келе жатқанын және оның ауқымы кең екенін сеземіз. Бұл адамды қажытады. Мұндай ырғақта психикалық аурулар, күйзелу өмір сүру нормасына айналады. Жалғыз шешім оқу бағдарламасын өзгерту болуы мүмкін. Әрине, математика, жаратылыстану ғылымдары, тілдер әлі де маңызды болуы мүмкін. Бірақ бүгін сіз адамдарға өздерінің ең жақсы нұсқасы болуға, позитивті ойлауға үйретуіңіз керек. Бізге өзінің мықты қасиеттерін білетін, оптимист, шығармашыл, мақсатшыл жастар керек. Егер бұрын білім беру саласында бес жылдық жоспар құрып, оны орындауға болатын болса, қазір жағдайды импровизациялауға және әрекет етуге тура келеді. Сондықтан жаңа дағдылар жиынтығы қажет. Ұлыбританияда біз математика, ағылшын тілі және ғылыммен қатар оқу бағдарламасына «Игілік» пәнін енгізуге тырысамыз. Егер жастарды, мұғалімдерді, олардың ата-аналарын үнемі жаңа қиындықтар тудыратын әлемде мықты, көңілді, позитивті болуға үйрете алсақ, онда заман ағымына сай икемдірек бола аламыз. Әлем бізге сынақтар дайындайды, бірақ біз қарсы тұратын боламыз. Менің ойымша, қазіргі әлемдегі ең маңызды нәрсе – адамдарды дағдылармен, біліммен және психикалық денсаулығына қамқорлық жасау қабілетімен қамтамасыз ету, – деді Энди Коуп.
Жиынды қорытындылаған Күләш Ноғатайқызының айтуынша, пандемия жағдайында мектептің күшті психологиялық қызметі, сондай-ақ ата-аналармен бірге бір-бірін қолдайтын және өзара толықтыратын жұмысының маңызы арта түсті. Сол себепті мектептегі психологиялық қызметтің нақты құрылымын жасау және функцияларын анықтау, оған кадрларды даярлау және қайта даярлау, ата-аналармен жұмыстың мазмұны мен бағыттарын қайта қарау қажет.
– Көп нәрсе басшылықтың санкциясымен емес, осы жаңа идеяларды тарататын мамандардың желілік өзара әрекеттесуіне байланысты болады. Яғни мектептер мен түрлі оқу орындарының мұғалімдері арасында ынтымақтастық көбірек керек. Олар оқытудың жаңа тиімді жолдарын анықтай отырып, елдің білім беру саясатына әсер етеді, бұл өз кезегінде оқу процесін басқаруда айтарлықтай өзгерістерге әкеледі. Болашақтағы білім беру осындай болуы қажет, бір таңғаларлығы оған пандемия секілді жаһандық проблема түрткі болып отыр, – деді К.Шәмшидинова.
