САЯСИ ПАРТИЯЛАР ТУРАЛЫ САЯСИ АНЫҚТАМА

Қазақстан Республикасы Пре­зиденті Н.Ә.Назарбаевтың бас­тама­сымен 2008 жылы ашыл­ған Мем­лекет тарихы институты тәуел­сіз еліміздің тарихын зерт­теу мен саяси үдерістерді зер­делеу бағы­тында жемісті жұмыс­тар атқарып келеді. Мұны жуыр­да өткен институт ғалымдары да­йын­даған бір топ кітаптардың тұсау­­кесеріне қатысқанымызда көзіміз жетті. Тәуелсіздік шежіресі айдары­мен шыққан “Қазіргі кезеңдегі Қа­зақстанның саяси партия­лары” атты (авт. – Б.Г.Аяған, Г.Р.Нұрымбетова) анықтамалық жинақты осындай ғылыми ізде­ністердің туындысы деуге әбден болады. Бұл соңғы он жылда осы тақырыпта жарық көргендердің ішіндегі мазмұны мен көлемі жөнінен ең мәндісі. Сондай-ақ, анықтаманың қазақ және орыс тілдерінде дайындалғанын да атай кеткен артық емес. Еңбек логикалық тұрғыдан бір-бірімен тығыз байланыстағы екі бөлімнен тұрады. Ал қосым­шаларда саяси партиялардың бағ­дарлама­лары мен жарғылары, пар­тия же­тек­ші­лері­нің қысқаша өмір­баян­дары, күн­делікті жиі қол­данылатын термин­дерге түсінік­те­ме жинақта­лып, глоссарий формасында берілген. Авторлар сонау кезінде қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси ойы­ның биік деңгейін танытқан ма­ңыз­ды құжат – Алаш партиясы мен оның бағдарламасы туралы мәлі­метті де назардан тыс қалдыр­маған. Себебі, бұл бағдарлама сая­си-әлеу­меттік қатынастар сала­сында қазақ қоғамының таптық тұрғыдан жік­телуінен гөрі, жалпы ұлттық тұтас­тықта болуын, қазақ елінің сан ға­сыр­лық өркен­деу тәжі­рибесін, салт-дәстүрін заман сұранысына бейім­деуді жақтады. Басты мәселе – қа­зақ елінің өзін-өзі билеуіне, соның негізінде қо­ғам­ның ішкі мәселе­лерін өзі шешу­ге қол жеткізу еді. Бұл мағы­нада өткен саяси рух­тың бүгінгімен тығыз байла­нысын байқау қиын емес. Анықтаманың “Қазіргі кезең­дегі Қазақстанның саяси партия­лары” атты бірінші бөлімнің басында келтірілген Елбасымыз­дың саяси партиялардың рөлі тура­лы әр жылғы тұжырым­дары­нан қоғамымыздағы демократия­лық үдерістерді тереңдете түсудің маңызды факторы ретінде партия­лық жүйенің қалыптасуына тұрақ­ты назар аударып келе жатқанын айқын аңғаруға болады. “Біздің міндет – бұқараның қолдауына ие болған, беделі биік, қуатты әрі жауап­кершілігі жоғары партия­лар­дың ірге тартуына жәрдемдесу. Мұның өзі еліміздің стратегиялық мұраттарына сай келеді”, деген сөз бұған толық дәлел бола алады. Осы бөлімдегі партиялардың мақ­саттары мен міндеттерін тал­дау­лар әрбір партияның шыққан биігі мен қызмет мазмұнын, олар­дың саяси сипаты мен ел мүддесін ой­лау мүмкіндіктерін айқын аңғар­тады. Мұндай салыстырмалы са­рап­тамалар саяси партиялардың өзіндік жауапкершілігін көтере түсу­ге де игі әсер ететінін атай кеткен жөн. Қазіргі қазақстандық көппар­тия­лық жүйенің қалыптасу кезең­дері туралы зерттеушілердің пікір­лерін жан-жақты сараптай оты­рып, авторлар партиялық жүйенің дамуын кезеңдерге бөлгенде аза­маттардың саяси қатысу құрылы­мы ретінде партиялардың қалып­тасуына оң ықпал еткен белгілі заңнамаларды, оларға енгізілген қағидатты өзгерістерді басшылық­қа алғанды дұрыс санайды. Осындай қағидаға сүйене отырып, олар партиялардың қалыптасуы­ның жаңа кезеңдерін ұсынған. “Қазақстан Республика­сын­дағы саяси партиялар қызметінің құқық­тық негіздері” аталатын екінші бө­лімде Қазақстан Рес­пуб­ликасы­ның Конституциясы, “Сая­си пар­тия­лар туралы” 2002 жылғы Заңы (2009 жылғы түзету­лері және толық­тыру­ларымен қоса) және саяси партияға қатыс­ты басқа да заң­намалардан тиісті үзінділер берілген. Қазақстанның саяси жүйесінде саяси партиялардың алатын орны ерекше екені белгілі. Алайда бүгін­гі саяси тәжірибе көрсетіп отырғандай, көппартиялықтың жүйе ретінде қалыптасу үдерісі оп-оңай өтіп жатқан жоқ. Мұны қазіргі қоғамның жалпы саяси деңгейімен, құқықтық кеңістіктегі әлі жетіле қоймаған заңнама­лар­мен түсіндіруге болды. Кешегі кеңестік кезеңнің де салқыны жоқ емес. Өйткені, тоталитарлық қапастан демократия сарайына апарар тура жол жоқ. Егер көппартиялық жүйені сая­си партиялардың құқықтық негіздегі өркениетті қарым-қаты­настың жиынтығы дейтін болсақ, айтар мәселелер жоқ емес. Көп­партиялық құрылымда тұтастық­пен қатар, әрбір партияға тән тәуелсіздік те, еркіндік те, құқық­тық теңдік те болуы тиіс. Өкі­нішке қарай, әзір партиялар бір-бірімен бәсекеге түсе алатындай әлеуетті бола алмай отыр. Саяси партиялардың көбі­сінің қарапайым халық өмірінен, ұлттық мұраттардан алшақтығы, олардың әлеуметтік негіздерінің әлсіздігі, қоғамдағы саяси рөл­дері­нің бәсеңдігі, еліміздегі сая­си-экономикалық мәнді оқиға­лар­ға батыл араласа алмауы, сая­си өрелері мен сауаттарының төмендігі, т.т. айқын байқалмай қалмайды. Олар негізінен сайлау кезінде бой көтеріп, қалған кезде ресми жиналыстарға қатысумен шектеліп отыр. Бұл халық ара­сында олар туралы оң көзқарасты қалыптастыра қоймас. Елбасымыздың тұрақты саяси-партиялық жүйе құруды маңызды міндеттердің бірі ретінде санауы жайдан-жай емес. Бұл саяси партиялардың мемлекеттік органдардағы өз өкілдері арқылы еліміздің саяси, әлеуметтік және экономикалық бағытын айқын­дау­ға қатысып, кадрлармен жүргі­зілетін саяси жұмыстың мазмұны­на, халықтың әлеуметтік-эконо­микалық жағдайына саяси баға бере алатындай саяси күшке айна­луын қажет етеді. Бұл бағытта саяси партиялардың шығар биік­тері де, алар асулары да аз емес. Осындай саяси партиялардың алдында үлкен міндеттер тұрған кезде әңгіме етіп отырған анық­таманың шыққанын аса пайдалы бол­ды дегеннен басқа сөз айту қиын. Әрине, мүмкіндік болса, сая­си партиялардың бағыт-бағдар­лары талданып жатса, құба-құп болар еді. Бұл саяси партияларды жаңа ізде­ністерге ұмтылдырар еді. Біздіңше, бұл – алдағы күннің міндеті. Қорыта айтқанда, Тарих инс­титутының бұл ұжымдық кітабы алдымен мемлекеттік және партия органдары қызметкер­лерінің, сон­дай-ақ жоғары оқу орындарында “Саяси партиялар және партия­лық жүйе”, “Саясаттану” және “Әлеу­меттану” курстарынан білім бере­тін оқытушылардың, студент­тер мен магистранттардың үлкен қы­зы­ғушылығын тудырары сөзсіз. Сондай-ақ, саяси партия мәселе­лерімен айналысатын зерттеуші­лер үшін де бұл – таптырмас еңбек. Әбдіжәлел БӘКІР, саяси ғылымдар докторы.