Медеу Сәрсеке: Қаныш Сәтбаев кітабының қазақшасы он төрт жылдан кейін жарық көрді

Қанекеңді екі рет көрдім

− Сіз ғылыми фантас­тика­лық шығармалар жазып жүріп, Қаныш Сәтбаев туралы көлемді дүние жазуға бет бұрдыңыз, осы романды жазуға кім ой салды, қалай келдіңіз?

− 1963 жылы «Көрінбестің көлеңкесі» деген повесімді орыс­шаға аударту үшін Алматыға ке­ліп, тау қойнауындағы демалыс үйінде демалып жатқанмын. Бір күні Ұлттық ғылым академиясына қарасты Тіл және әдебиет институтында істейтін Балташ Ысқақов деген туған бажам: «Медеу, сені Әлкей Марғұлан ақсақал көргісі келеді» десін. Содан Әлкей ағаға сәлемдесе бардым.Үстелде менің «Ғажайып сәуле» мен «Көрінбестің көлеңкесі» деген екі кітапшам жатыр. «Медеу, мен сенің мына екі прозалық жинағыңды оқып, риза болдым. Қиялың зор екен, жасымда мен де солай болғанмын. Қазір қайдасың?» деп жөнімді сұрады. Мен үшін бұл кездесу жұмбақ болса да, әдебиетке жастай үйір болғанымды айттым. Кенет шамалы ойланып, ол кісі: «Қаныш ағаңды білесің бе, оны жүзбе-жүз көрдің бе?» деді.

− Осы сұрақты сізге мен де қойғым келіп отыр. Шынында да, ол кісіні көріп, бір ауыз тіл­десе алдыңыз ба?

− Қаныш ағаны Алматыда оқы­ған жылдарымда екі мәрте көрдім.

Бірде Абай атындағы опера және балет театрының әлдебір қойылымына бардым. Сонда Үнді елінен келген бір топ ғалым азаматтармен бірге келе жатқан, алып тұрқы ерекше биік, үстіне ақ кос­тюм киген Қаныш ағаны көріп, аузым аңқиып қалды. Екінші, 1961 жылы Мұхтар Әуезов қайтыс болып, сол кісімен қоштасуға театрға бардық. Зират басында қаралы митинг болып, сол мінбеге таяу жерде тұрып, Қанекеңді жақын­нан көрдім. Ол кісіге сөз тиіп еді, кі­бір­тіктеп, қиналып сөйледі. Сол туралы айтқанымда Әлкей аға: «Әңгімені жүйелеп жақсы айтады екенсің, бәрі дұрыс, тура шындық. Сол жерде мен де болдым» деді де, кенет: «Жә, Медеу қалқам, мен саған үлкен шаруа тапсыруға ша­қырдым. Қаныш ағаң туралы деректі кітап жаз, мамандығың да жақын, инженерсің» деді. Шошып кеттім. «Ой, аға, ол кісі асқар тау ғой, оның бір төбесіне шығу үшін кем дегенде 10 жыл қажет, сөйтуге менде шама жоқ, кешіріңіз!» деп бірден бас тартып едім, Әлекең: «Міне, біздің қазақтың ит мінезі, мен сені білімді, қаламының желі бар дарынды жас деп, нақты ұсы­ныс айтсам, сен ат-тоныңды ала қашасың» деді. Мен де сас­тым. «Аға, шынымды айтсам, есім шы­­ғып кетті. Бала күнімде «Қанекең секілді инженер болсам деп армандағаным рас, бірақ ол кісідей білікті маман болу қай­да деп ойлайтынмын», дедім. Әлекең жадырап: «Бұл сөзің маған ұнады, үш күн мұрсат берем, ойлан» деді.

Осы үш күн бойы ойланып, төр­­тін­ші күні Әлкей ағаға барып, келіс­кенімді айтып: «Қазір демалысым аяқ­талып қалды, бір-екі ай ойланып, сұрақтарымды әзірлеп алып келейін, сосын мені Қанекеңе өзі­ңіз жолықтырасыз» дедім. Әл­кей аға айтқанымды құптап, «Се­мейде Қаныштың 6 жыл өмірі өтті, 4 жыл сонда оқып, 2 жыл мұға­лімдер дайындайтын курсқа сабақ берді. Осы жылдарды архивтен мұқият қарап, толық зертте. Ертең Қанекеңнің алдына бос бармай, осы жылдардағы өмірінен сұрақ қоясың. Және ол кісіге өзім ертіп апарамын. Басқа материалдарды зерттеуге де көмектесем» деп нақты сөзге көшті. Бұл 1963 жылдың маусым айы. Әлекең мені алдағы наурызда Қаныш аға­мен жолықтыруға уәдесін берді. Се­мейге келгесін архивке барып, Қа­не­кеңе қатысты біраз тың дүние таптым, ол кісі педсеминарияны беске оқыған. Одан кейін екі жы­л­дық қазақша мұғалімдер курсында сабақ берген.

Әлқисса, содан 1964 жылғы қаң­тардың соңғы күні ертеңгі асымды ішіп отырғанымда бөлмедегі радиотабақ: «31 қаңтарда Қаныш Сәтбаев қайтыс болды»деп хабар­лады, біреу үстімнен мұздай су құйып жібергендей тітіркеніп, көзімнен жас бұрқ ете қалды. Ал­дыма қойған жоспарымның бәрі быт-шыт болды.

− Бір естелігіңізде сол айтулы тұлға туралы деректі очерк жазғаныңызды айтыпсыз, сол да осы әрекетке дайындық па?

− 1958 жылғы күзде «Лениншіл жас» газетіне қызметкер болған­нан кейін менің алғашқы іссапа­рым Жезқазғаннан басталған-ды. Бұл Қаныш ағаның табаны тиген өлке. Сол сапардан ол кісі тура­лы очерк жаздым. Ол ғалымның туған кү­нінде шығатын болып келісілді. Газет шығатын күні ертемен жұ­мысқа келсем, очеркім шықпаған. Сөйтсек, газет теріліп, қол қойылып жатқанда Орталық комитеттен «Сәтбаевтың алпыс жылдығына байланысты ешнәрсе жарияламаңдар» деген бұйрық түсіпті.

Ебіней Бөкетовтің бір қателігі

− Әлкей ақсақалға қайтып барған жоқсыз ба?

− Қанекең туралы деректі кі­тап жазуға бекініп, алдымен ға­лымның жеке мұрағатымен та­ны­су үшін Алматыға келдім. Ға­­лым­­ның мұрасы жинақталған ар­хив­тің басшысы Додонова деген әйел, бұған дейін біраз жыл Қа­ныш ағаның көмекші хатшы­сы болған. Жеңгеміз Таисия Алек­сеевна Қанекеңе адал деп архив меңгерушісі етіп алыпты. Со­ны­мен сол кісіге мен: «Әлкей Мар­­ғұланның тапсырмасымен Қа­­ныш аға туралы кітап жаз­бақ­пын» десем, ол кісі: «Жақын ара­дағы екі-үш жылда архивке кіре алмай­­сыз, барлық құжатты тіркеп жа­тырмын, екіншіден геология инс­титуты директорының рұқ­­саты керек» деді. Сол кездегі гео­логия институтының директо­ры Айтмұхамед Абдулин деген ака­демикке кіріп ем, одан еш­қандай көмек болмады.

Сосын Таисия Алексеевнаға хабарласып, бір сағатқа қабыл­да­уын сұрадым. Жылы қарсы ал­ды, біреуден білген болуы керек, мені сыртымнан танып отыр. Тәр­тіпті, мәдениетті жан екен. «Кітап жазамын деген идеяңызды қолдаймын, алайда Қаныштың архивін әлі тіркеп, аяқтамадық, сәл ертерек келдіңіз, 3-4 айдан кейін келсеңіз, рұқсат етемін» деді. Мен сол жолы Қанекеңнің өзі қолымен жазған өмірбаянының көшірмесін алайын. Додоноваға соны айтсаңыз, дедім. Таисия Алексеевна архив меңгерушісі­не «Мына жігіт сонау Семейден келіпті, сұраған материалын көр­сет» деді. Ол болса алдыма іші қа­ғазға толы бір үлкен папкіні әкеп қойды. Осында Қаныш ағаның өз қо­лымен жазған 13 өмірбаяны бар екен, соларды қарап отырып, Куз­нецов деген орыстың 1943 жылы Қанекең­нің өмір жолын 12-13 бетке толық жазған стенограммасын көшіріп алдым.

− Сол кезде көрнекті ғалым жайында сізден басқа да кітап жазуға талпынғандар болды ма?           

− Болды. Қанекең өмірден өт­­кен­нен кейін Таисия Алек­сеев­­­на Жазушылар одағына, Ға­бит­ Мүсіреповке барып: «Отаға­сым­ның артында мол мұра қалды, соны іске асырып, кітап жазатын адам тауып беріңіз немесе өзіңіз жазсаңыз қалай болады?» деген өтінішін айтады. Ғабең болса, жеңгемізге «Қазір менің жасым 61-де, ал Қанекең тура­лы кітап жазуға кем дегенде 15 жыл керек, ондай уақыт менде бар ма, жоқ па білмеймін. Бір жазса Қанышты жақсы білетін Ебіней Бөкетов жазады» деп сол кісіні нұсқайды. Бұл әңгімені кейін маған Ғабеңнің өзі айтты. Ебіней ағамыз кітап жазуға келісім бергенмен, қызметтен қолы тимейді, содан латынша білетін бір ақсақалды тауып алып, Алматыдағы архивке жібереді. Ол кісімен мен архивте сан мәр­те кездестім. Алайда Ебі­ней аға­мыздың бір қателігі – «Қа­не­кең туралы кітап жазып жатырмын» деп жұртшылыққа жария­лап қой­ған-ды. Мысалы, «Қазақ әде­бие­тіне» «Таисия Алексеевнаға хат» деген үзіндісі де газеттің екі бе­­тіне жария­ланды. Жалпы Ебіней Бө­ке­товтің қудалануы осыдан бас­­талды.

− Ұлттық ғылым академиясын құрып, қаншама кен орындарын ашқан ардақты азамат туралы жазу оңай емесі анық. Жалпы, ғұмырнамалық еңбекті жазуды неден бастадыңыз?

− Алдымен Қанекеңнің ізі қал­ған жердің түгін қалдырмай шарладым. Кезінде ғалым жоғары білім алған Том, одан Мәскеу, қа­зіргі Санкт-Петербургтегі архивтерге барып, кейіпкеріме қатысты деректер жинадым. Жезқазған мен Ұлытауды төрт жыл ұдайы аралап, айдан астам сапарда болдым. Дәл сол жылдары Жезқазған қала­лық партия комитетінің бірінші хатшысы кәнігі досым Кәкімбек Салықов еді, сол азамат және көп­теген жезқазғандықтар маған қолдау көрсетті. Қысқасы, осы кітапты жазуға 13 жыл уақытымды сарп еттім. Әлқисса содан 1973 жылы «Жазушы» баспасының директоры, белгілі қаламгер Ілияс Есенберлин маған: «Медеу, біз­дің баспа Мәскеудегі «Тамаша адамдар өмірі» сериясы секілді «Өнегелі өмір» деген жаңа топтама бастамақ, соның алғашқы кітабын Қаныш Сәтбаевқа арнап отырмыз, сен сол кісінің өмі­рі­нен деректі кітап жазып, маған әкел», деді. 1974 жылдың орта ке­зінде Ілияс аға: «Қанекең туралы кітапты жос­­парға кіргіздік, 25 баспа табақ бе­ріп отыр, қолжазба­ны тез­­дет», десін. Машинкамен тер­генде сол кезде 834 беттік қол­жаз­баны баспаға өткіздім. Енді осы кітап туралы 3-4 ғылыми біл­­гірдің пікірі қажет екен, ал­ды­мен бір данасын Әлекеңе: «Міне, тапсырмаңызды орында­дым» деп апарып бердім, ол кісі қолжазбаны мұқият оқып, ескер­тулерін қарындашпен жазып отырыпты. Әлкей ағаның кітапқа кө­ңілі толды. Ал академик Әбікен Бектұров керісінше «шығаруға жарамсыз, бос сөз» деп қарсылық танытты. Обалы нешік, сыншы Мұхамеджан Қаратаев алты бетке толы жылы пікірін жазбаша берді. Ал геология институтының үш жігіті – бәрі де ғалым геологтар қолжазбаны оқып, 25 беттік жақтаған рецензия жазған. Осы аралықта «Жазушы» баспасында өзгерістер болып, Ілияс ағамыз Жазушылар одағының екінші хат­шысы болып кетті де, оның ор­нына Әбілмәжін Жұмабаев кел­ді. Баспаның жаңа редакция алқасы: «834 беттік қолжазбаны үш ай ішінде 600 бетке қысқартып әкелсеңіз», деді. Үйге келіп, қол­жазбаны 580 бетке түсіріп, қай­тадан алып бардым. Бұл жерде кітапқа редактор болған жазушы Дулат Исабековтің де еңбегі мол болды. Сөйтіп, 1975 жылғы шілде айында қолжазбаны баспаға тапсырып, өзім отбасыммен бір ай демалуға Балтық жағалауына кет­тім. 13 жыл ізденісте ешқандай де­ма­лыс болмаған еді. Ол жақтан 3 қыркүйекте оралдым. Келесі күні Әбілмәжін ағай телефон шалып: «Кітаптың терімін тоқтатып қойдық, Алматыға келгін» деді. Бір шатақтың басталғанын ішім сезді. Бөкетовтің «Қаныштың жастық шағы» осындай тәркіге ұшыраған-ды. Әбілмәжін қолжазбаның екі данасын алдыма қойып, «осыдан 10 күн бұрын ОК-ның хатшысы С. Имашев мені және Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитет басшысы Ш. Елеукенов екеумізді шақырып, «Сәтбаев туралы кітап жарыққа шықпайды дегенді ашық жариялады», деді.

− Сосын не істедіңіз?

− Түңілгенім сонша, 5-6 ай қо­лыма қалам алған жоқпын. Со­дан ауылға келіп,1976 жылдың ба­сында өзім кітапты сөзбе-сөз ауда­руға кірісіп, бір жылда соны аяқ­тадым. Енді оны Мәскеудің «ЖЗЛ» сериясымен шығаруды жобаладым. Сөйтіп, 1977 жылдың желтоқсанында Мәскеуге келіп, 50-шы жылдары Қазақстанға саяси қуғындалып келген, Семейге екі рет келіп, менің саяжайымда қо­нақ болған, атақты Паустовский­дің шәкірті, талантты жазушы Алек­сей Беляниновті тауып алып, шаруамды айттым. Ол «Молодая гвардия» баспасының байырғы авторы жазушы досына хабарласып, маған көмек беруді өтінді. Есімі Вадим Александрович Прокофьев. Ертеңіне сол кісімен жолығып, ол маған: «Ертең «ЖЗЛ» сериясының басшысы Юрий Александрович Селезневке кір, «мен инженермін, Қаныш Сәтбаев туралы орысша кітап жаздым» деп қолжазбаң­ды өзің өткіз, қалған шаруаны ма­ған тапсыр», деді. Сонымен Ю.А.Селезневтің қабылдауында бо­лып, 680 бет қолжазбаның екі данасын алдына қойдым, ол менен қазақшасын сұрап еді: «Қаныш Сәтбаев – Одақ көлеміндегі академик, сол себепті орысша жаздым, аудармасын кейін жасаймын» дедім. «Бізге Қазақстаннан осын­дай кітап шығаруға ешкім кел­мейді, қолжазбаңызды алам,тек асық­тырмаңыз» деді. Сосын «Қа­зақ­станнан рецензия алуға кімге жібереміз» деп сұрады, мен: «Қа­зақстанға жібермеңіз, Қаныш Сәт­­баев – ұлттық қаһарманымыз. Сон­дықтан оны бәрі мақтайды, одан да осындағы Ғылым академиясы мен Геология институтынан рецен­зия алыңыздар» дедім. «Онда бес-­алты ай тосасыз, өзіміз хабарласа­мыз...» деп қолжазбаны қабылдады. ­Сол жылдың тамызында, яки 5 айдан кейін баспадан хат келді, «Ғылым академиясы мен геология институты қолжазбаңызды қанағаттанарлық деп таныды. Әдебиеттанушылар да қолдап отыр. Енді жыл аяғына дейін қол­жазбаның қай жылы кітап болып шығатынын шешеміз» депті.

Осы жерде тағы бір оқиғаны айта кетсем деймін.

− Ол қандай оқиға?

− 1976 жылдың наурызында Қанекеңнің қызы ғалым-геолог Мейіз Семейге телефон шалып: «Медеу, анамның жағдайы өте ауыр, сені көргісі келеді, тез келіп кете аласыз ба?» десін. Бұған де­йінгі кітаптың жарияланбаған жағ­дайын Мейіз жақсы білетін-ді. Алматыға ұшақпен келдім, Таисия Алексеевна жеңгей төсек тартып жатып қалыпты. «Қыздарым менен жасырады, сіздің кітабыңыз­ды баспаның шығар­май қойға­нын білемін» деді. «Оның бәрі уақытша ғой» деп жұбатқан бол­дым. Сосын: «Мен ауырып қал­дым, жағдайым жоқ, жазға жет­пеймін...» деп жастығының ­ас­­тынан бір конверт алып берді. Онда үш мәрте Социалистік Ең­бек Ері, КСРО атом министрі Е.П.Славский мен оның орынба­сары, бұрын КСРО геология ми­нистрі болған П.Я.Антроповтың және Қанекеңнің жақын досы Совминнің Төрағасы А.Н.Ко­сы­гиннің аты жөні, қызметтік те­лефондары жазылған. «Осы хатқа ие бол, мен сенің кітабыңды көре алмаймын, қазақша да оқи алмаймын, бірақ оны шығармай тастағанына қарағанда, «ерімнің игі атағына лайық дүние» деп ойладым. Сен оны ешкімге білдірмей орыс­шаға аударып, осы үш кісі­­нің біреуіне апар, солар саған кө­мек­теседі», деді. Содан бір сәтте жең­­гей «Аяғыңдағы тәпішкенің кім­дікі екенің білесің бе? Қаныш ауы­рып жүргенде алып беріп едім, соны саған әлгінде әдейі кигіздім», деді. Осы сөзді естігенде көзіме жас келді. Ол кісі содан көп ұза­май, 16 сәуірде қайтыс болды.

«Сен тумасаң да, менің ұлымсың»

− Аға, сол азаматтармен кездесе алдыңыз ба?

– Осы жерде мен ойланып, Қа­ныш ағаның үш тілеулесі тура­лы ақылшым В.А.Прокофьевке айтып едім. «Ол қолжазбаны «ЖЗЛ» ре­дакциясы әуелі оқы­сын. «Ұнат­тық» десе, бұл енді 6-7 айға созы­латын әуре. Содан кейін ре­дак­­ция кітабыңды баспа жос­па­рына тіркейді. Яки 4-5 жыл кезе­гіңді күтіп еріксіз тосасың. Ал анау ака-­
демик Сәтбаевтың жан­­күйер­ле­ріне сол кезде көмек сұрап ба­рар­сың. Қазір барма, шы­да», деді.

Мәскеуге қолжазбамен келгеннен кейін үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, атом министрі Слав­скийді іздеп, көмекшісімен сөй­лестім. Ол кісі ауырып қалып, шетелде емделіп жатыр екен. Содан Қанекең жөнінде естелік жазған, атом министрінің орынбасары Петр Яковлевич Антроповтың те­лефонын сұрадым. Оны­мен хабарласып, ертеңіне мені қабыл­дап, жылы жүзді адам екен, жайдары қарсы алып: «Мен сізді үлкен адам деп ойласам, жас жігіт екенсіз. Қаныш Сәтбаев қан­дай бақытты, артында осындай іздеушісі бар», деп ризалық танытты. Содан мен ол кісіге Таисия Алексеевнаның жазып кет­кен қағазын көрсетіп, Қанекең ту­­ралы кітапты Алматыдан шы­ғар­май тастағанын, сондықтан оны осындағы «Молодая гвардия» баспасының «ЖЗЛ» сериясына тапсырғанымды, енді соның тезірек жарық көруіне көмекте­суін сұрадым. «Қазір министріміз Слав­ский ауырып жатыр, қаңтарда келеді, сіз соған дейін шыдаңыз, міндетті түрде шешеміз мәселені», деп шығарып салды.

− Сосын не болды?

− Қысқасы, 1979 жылдың ба­сында «Молодая гвардия» баспа­сынан «Сіздің кітабыңызды 1980 жылғы жоспарға жедеғабыл кір­гізіп, 100 мың дана етіп жария­лауды бекіттік. Аудармашыңызды қосыңыз» деген жеделхат келді. Олар маған Сергей Плеханов есімді тәжірибелі аудармашыны қосып беріп, екеуміз бір ай Мәскеуде, үш ай Семейде қол­жазбамен жұмыс істедік. Со­дан баспадан қолжазба жөнінде Қане­кеңнің туғандары мен бір ғы­лы­ми қазақстандық әріп­тесінен рецензия керек деді ғылым докторы Мейіз Қанышқызы мен академик Арқатай Қайыповтың пікірін алып, Мәскеуге келдім. Ен­ді кітаптың шығуы қалды. Жаз өтіп, күз келді, соңын ала қар жауып, алғашқы қансонарда ауылға аңға барып, бір аптадай жол жүріп келсем, Мәскеуден редакторым телефон шалып: «Медеу, кітап жақсы болып шықты, міне, менің алдымда тұр» деп қуанышын бөлісті. Іле, поштамен үйге кітап та жетті. Кітапты алғаш қолыма ал­ғанда көзімнен сорғалаған жас­ты тыя алсамшы...

Қанекеңнің туған күні қар­са­ңында яки 1981 жылы Алма­ты­дағы Жазу­шылар одағының құ­рыл­тайына келіп, тура 12 сә­уір­де ертемен Қаныш ағаның зи­ратына барсам, басында екі немересі ескерткіштің шаңын сүртіп жүр екен. Одан кейін екі автобуспен достары, әріптестері келіп, митинг өткізді. Сонда сөз алған адамдар Қанекең туралы кітаптың жарық көргендігін айтып, мені құттықтады. Содан бірер күннен кейін ғалымның ортаншы қызының күйеу баласы Оразай Батырбековтің үйінде қонақта болдым. Онда Қанекеңнің бәйбішесі Шәрипа апай Оразайдың қолын­да тұрады. Сол отырысқа Қаныш аға­ның қыздары, немерелері, қыс­қасы барлық жақындары жиналды. Алдымен Шәрипа апай сөз алып, менен «Әке-шешең бар ма, Медеу қарағым, бар болса, олардан кешірім сұраймын, Алла тағала маған ағаңнан ұл берді, ол 14 жасында өліп қалды, Таисия да бір ұл тапты, ол да бір жасында кетіп қалды. Қыздар, күйеулер, немерелер бар, соған шүкіршілік етемін. Сен менен тумасаң да, енді сен менің ұлымсың. Әке-шешеңе сәлем айт, үш қыз бен екі күйеудің қолынан келмегенді сен жасадың. Сондықтан мен саған шеше боламын», деп иығыма шапан жапты.

− Ал кітаптың қазақша нұс­қасы қашан жарық көрді?

−1986 жылы Қазақстанның саяси басшылығы зейнетке ке­тіп, «Желтоқсан» оқиғасы басыл­ғаннан кейін Алматыға келдім. Жазушылар одағындағы жиын­да «Жалын» баспасының дирек­торы Сейдахмет Бердіқұлов жо­лығып қалып, «Ертең маған кі­ріп шықшы», деді. Екеуміз со­ның кабинетінде әңгімелесіп отыр­ғанда ол: «Қаныш Сәтбаев туралы кітабыңның қазақшасы дайын ба?» деп сұрады. «Тап қазір дайын емес, баяғы терілген қалпында жатыр, тоғыз тарауды тыңнан қос­пақпын» деп едім, «Онда биыл­ғы желтоқсаннан қалдырмай, ма­ған әкел, өзім-ақ шығарып беремін», деді. Сөйтіп Қазақстан КП Орта­лық комитеті 14 жыл бойы баспадан шығаруға қарсы болған еңбек 1987 жылы 30 мың таралыммен жарық көрді.

− Аға, әсерлі әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен

Азамат ЕСЕНЖОЛ,

«Egemen Qazaqstan»