Байқоңырдан ұшқан алғашқы турист
Бұл ретте осыдан 20 жыл бұрын тарихта алғаш рет ғарышқа турист Байқоңырдан ұшқанын көбіміз ұмыта қоймаған шығармыз. Ал әлемдік ғарыш саласында Қазақстанның алар орны ерекше екені белгілі. Еліміздің аумағынан адам баласы алғаш рет планетамыздан тыс ашық кеңістікке шығуға мүмкіндік алды. Сондай-ақ алғашқы ғарыш турисі де халықаралық ғарыш стансасына (ХҒС) Байқоңыр айлағынан ұшқанын айта кеткен жөн. Мұндай мүмкіндік 2001 жылы 60 жастағы америкалық кәсіпкер Денис Титоға бұйырған еді. Осы сапар үшін оған 20 млн долларды жұмсауға тура келді. Бұл орайда аталған сапарда Союз ТМ-32 экипажының құрамында отандасымыз, космонавт Талғат Мұсабаев та болғанын атап өту керек. Сол кезеңде алғашқы ғарыш турисінің дайындық барысы мемлекеттік арналардан көрсетіліп, бұл қоғамның назарын өзіне аударған оқиғалардың бірі болды.
Америкалық миллионерге бұл сапарға қол жеткізу адам ойлағандай оңайға соқпады. Ол ресейліктермен тиісті келіссөздерді 1990 жылдан бастап, яғни КСРО мемлекеті тарамай тұрып жүргізе бастаса керек. Көздегеніне жету үшін Д.Титоның он жылдан артық тосуына тура келді. Негізі алғашқы ғарыш турисі 1986 жылы АҚШ-тан шығуы тиіс болатын. Бірақ та «Челленджер» шаттлының ұшу барысы қайғылы жағдаймен аяқталғаны көптің есінде. Бұдан кейін Байқоңырдан ХҒС-ға оңтүстікафрикалық кәсіпкер Марк Шаттлворт, америкалық іскер азамат Грегори Олсен, сондай-ақ ғарышқа аттанған алғашқы турист әйел Ануше Ансари, Ричард Гэрриот, Ги Лалиберте және екі мәрте Чарльз Симони ұшуға мүмкіндік алды.
Осыдан екі жыл бұрын ресейлік «Роскосмос» корпорациясы америкалық Space Adventures компаниясымен 2021 жылдың соңына дейін, яғни биыл Халықаралық ғарыш стансасына екі туристі жеткізуге байланысты келісімшартқа отырған болатын.
Былтыр аталған америкалық компаниямен тағы бір ресейлік корпорация «Энергия» келісімшарт жасап, соған сәйкес 2023 жылы алғаш рет ғарыш турисіне ашық кеңістікке шығу мүмкіндігі беріледі деп көзделуде. Бұған қоса биыл Байқоңырдан жапониялық кәсіпкер Юсаку Маэдзава және оның көмекшісі Йозо Хирано «Союз МС-20» зымыранымен орбитаға жол тартпақ. Коммерциялық рейс желтоқсан айына жоспарланған. Күншығыс елінің туристері осы сапар үшін 90 млн доллар жұмсайтын болады. Қазір жапониялық қос азамат Ю.Гагарин атындағы ғарышкерлерді даярлау орталығында дайындық курсынан өтіп жатыр. Бұдан аңғарғанымыздай, еліміздегі ғарыш айлағынан зымырандардың көкке көтерілуі әлі де жалғасын табады.
Жұлдыздарды көруге әркімнің-ақ бар таласы...
Ал жақында ғана екі миллиардердің ғарышқа ұшуын Батыстың медиа өкілдері мен PR мамандары ірі оқиғаға балап, бай-бағландардың бұл әрекеті ғарыш туризмінің тамырына қайта қан жүгіртеді деген ойда. Неге десеңіз, Forbes-тің тізімінен түспейтін Джефф Безос ғарышқа жасаған миссиясынан кейін оның компаниясы 100 млн доллар шамасында коммерциялық билеттер сатқанын мәлімдеген еді. Демек бұл – соңғы сапар емес. Осы бағыттағы амбициялық жоспарымен Брэнсонның компаниясы да бөлісті. Атап айтқанда, Virgin Galactic жылына 400-ге жуық коммерциялық рейсті ұйымдастыруды көздеп отыр. Яғни қалталы азаматтар тарапынан сұраныстың бар екенін аңғартса керек. Әлбетте, бұл үрдістен SpaceX және оның дара көшбасшысы Илон Маск қалсын ба?! Соңғы жылдары аталған индустрияның «хедлайнеріне» айналған Маск, Марс ғаламшарын игеруге байланысты жобалармен мықтап айналысуда. Мәселен, қазір SpaceX көпмақсатты Starship ғарыш кемесін құрастыруға белсенді кірісіп, сынақ жұмыстарын жан-жақты пысықтап жатыр. Компанияның ойы жүзеге асырылса, бұл кеме дыбыстан да жылдам ұшып, әлемнің іскерлік астаналары арасындағы байланысты қысқартуы тиіс, сондай-ақ ғарыш туристерін Айға жеткізіп, қызыл планетаны игеруге арналған экспедицияларды орындауға септеседі деген сенімде И.Маск.
Сарапшылардың айтуынша, Батыстағы жекелеген компаниялардың ғарыш саласындағы бастамаларының сәтті орындалуы бірінші кезекте мемлекеттік тапсырыспен байланысты. Рас, соңғы кездері АҚШ-та бұл бағытта мемлекет-жекеменшік әріптестіктің оң үрдісі байқалып келеді. Жасыратыны жоқ, ғарыш жобалары қыруар қаражатты талап етеді және бұл шығыны көп сала саналады.
«Илон Маск – ғарышты зерттеп жүрген ғалым емес. Ол ғарышқа арналған техниканы шығарумен айналысады. Оның компаниясы құрастыратын зымырандарды NASA ғарыш агенттігі, Құрама штаттардың әскерилері және жекеменшік компаниялар пайдаланады. Дәлірек айтқанда, Маск басқаратын ұйым тасымалдау қызметін ұсынады. Сол секілді ол қазір әлемді кең жолақты интернетпен (Starlink жобасы) қамтуға арналған жұмысты жүзеге асырып жатқаны мәлім. Жалпы, Илон Маскті бағы жанған адам деп бағалауға болады. Өйткені оның компаниясы шығынға батудың аз-ақ алдында тұрған еді. Falcon-1 зымыраны орбитаға тәжірибелік спутникті сәтті шығарғанда ол NASA-дан алғашқы келісімшартты алды. Яғни АҚШ үкіметі оны тоқырауға ұшыраудан құтқарды десек те болады. Масктің өзі де мұны жасырмай көп жерде айтып келеді. Американың ғарыш агенттігінен тапсырыстарды алу арқылы SpaceX халықаралық ғарыш стансасына жүктерді жеткізумен айналысып, қаржылық ахуалын жақсартып алды. Дәл сол кезеңде NASA-ға қызметі арзан жекеменшік мердігерлер қажет болатын. Себебі Lockheed Martin немесе Boeing сынды алып корпорациялардың қызметі тым қымбат әрі тапсырысты орындау мерзімі ұзақ болғандықтан бұл агенттікке тиімсіз еді. Сәйкесінше, Құрама штаттардың билігі қызметі арзан, бірақ өнімді жұмыс істейтін шағын компанияларға мүмкіндік беруді ұйғарды», деді ресейлік инженер-конструктор Александр Хохлов.
Экожүйеге тигізетін зардабы орасан
Таяқтың екі ұшы бар демекші, сала энтузиасттары технологиялық прогрестің өркендеуіне қуанып жатқанда, экологтер керісінше дабыл қағып отыр. Айталық, Лондон университеті физи-
калық география кафедрасының доценті Элоиза Маре өзінің зерттеуінде ғарыш туризмінің салдарынан адамзат экологиялық тәуекелдермен бетпе-бет келуі мүмкін екенін жеткізді.
«Безос өзінің компаниясы шығарған зымыранды Брэнсондікіне қарағанда анағұрлым экологиялық тұрғыда таза деп мақтанды. Алайда Безостың Blue Engine 3 (BE-3) зымыранында сұйық сутегі мен сұйық оттегі пайдаланылатынын естен шығармау керек. Ал Брэнсонның VSS Unity тасығышында құрамында көміртегі негізіндегі қатты отын, гидроксил топтары бар полибутадиен және сұйық тотықтырғыш азот оксиді бар гибридті отын қолданылады. Сол секілді SpaceX Falcon зымыраны Crew Dragon экипажын орбитаға сұйық керосин мен оттегінің көмегімен шығарады», деді Э.Маре.
Ғалымның пікіріне сүйенсек, зымыраннан шығатын газдардың үштен екісі стратосфераға (12-50 шақырым) және мезосфераға (50-85 шақырым) тарап, олар кем дегенде екі-үш жылдай сақталуы мүмкін. Зымыранды іске қосу және оның атмосфераға оралу кезіндегі жоғары температура ауадағы тұрақты азотты реактивті азот оксидтеріне айналдыратынын тағы да ұмытуға болмайды.
Лондон университетінің ғалымы айтқандай, бұл зиянды заттар мен олардың бөлшектерінің атмосфераға тигізетін жағымсыз әсері жоғары. Мысалы, стратосферада азот оксидтері мен су буының ыдырауы нәтижесінде пайда болатын химиялық заттар озонды оттегіге айналдырып, оның қабатын бұзуы ықтимал. Ал бұл табиғи жүйе Жердегі тіршілікті зиянды ультракүлгін сәулелерден қорғайтынын айта кеткен орынды.
Әйтсе де ғалымның пікірімен келіспейтіндер де бар. NASA-ның климат жөніндегі бас кеңесшісі Гэвин Шмидтің сөзіне сенсек, коммерциялық авиациямен салыстырғанда ғарышқа жасалатын бір рейстен кейін ауаға шамалы ғана зиянды заттар таралады. Ал франциялық астрофизик Роланд Лехук өз зерттеуінде Р.Брэнсонның сапары тұтастай Жерді жеңіл автокөлікпен айналып өтумен пара-пар екенін анықтаған.
Бүгінде ХҒС-ға саяхаттаудың құны үш есеге қымбаттап, шамамен 50 млн долларды құрайды. Суборбиталды кеңістікке сапарлап қайтудың бағасы анағұрлым арзан. Мұндай саяхаттың құны мөлшері – 250-300 мың доллардың айналасында. Сол себепті де әйгілі бай-манаптар әуелі осы сегментті дамытуды көздеп отыр.
Швейцариялық UBS қаржы холдингі 2019 жылдың есебінде суборбиталды, сол секілді орбиталық ғарыш туризмінің 2030 жылға дейін нарықтағы ақша айналымы 3 млрд долларға дейін ұлғаяды деп көрсеткен. Ғарыш саласына талдау жүргізетін Northern Sky Research консалтингтік компаниясының зерттеуіне сүйенсек, 2028-2038 жылдар аралығында аталған индустриядағы жалпы кірістің мөлшері 10,4 млрд долларға дейін жетеді деп болжануда.
