«Жан шошытқан жарылыстың жанында болдық...»

Бізді Семейге апарады дегенге өзі­міздің жерде болады екенбіз деп қуан­дық. Алайда ядролық поли­гонға баратынымызды білген жоқпыз. Біздің әскери мекенжайымыз «Семипалатинск-21» деп аталды. Нұрлан Асайынов «Балапан» алаңында болды. Мен оны көріп жүрдім, ал өзім «Г» алаңында болдым. Бұл – Дегелең тауының етегі. Осы алаңда 1961 жылдан 1989 жылға дейін жер астында 209 жарылыс жасалыпты. Ол орын – бізден 10-12 шақырымдық жер. Біз әскерде болған уақытта айына 2-3 реттен жарылыс болатын. Тауды бұрғылап тесіп, бірнеше метрлік ұңғыма орнатылады. Бомба соның ішіне қойылып, жан-жағын, үстін қиыршық таспен көміп, бе­тондап бекітіп тастайды. Шақпақ сырт­тан жуан, қалың кабельдер арқылы беріледі. Кабельдің өзі бірнешеу болады, өйткені біреу болса жарамсыздық шы­ғып, іске аспай қалуы мүмкін. Сон­дық­тан бірнеше кабель шығып тұрады. Бар­лық қазу, көму жұмыстарын біз – құ­рылыс батальонының солдаттары атқа­ра­мыз, арамызда азаматтық киімдегі маман­дар да жүреді. Олар бізге команда беріп, қалай жұмыс істеу керектігін айтып тұрады.

Жарылыс болатын күні бізді сақ­тан­­дырып, бүкіл гарнизонды сапқа тұр­ғызып қояды. Солдаттар тасымалдайтын жүк машиналарының борты ашылып, бізді тиеп әкетуге дайын тұрады. Өйткені желдің бағыты өзгеріп, бізге қарай соғатын болса, барлық иондық сәуле бізге құйылады ғой. Жерасты жа­ры­лысы болса да «саңырауқұлақ» ас­пан­ға көтеріліп, жан-жаққа тарайды.

Жарылыс болған кезде жер орасан күшпен солқ ете қалып, тау жылқы сіл­­­кін­гендей дүрілдеп, селкілдеп кете­ді. Біз тұрған жер толқын-тол­қын бо­лып дүрілдеген дауыспен, шай­қа­лып кетеді. Шыңғырған орасан қатты ды­быс шығады. Сапта тұрған сол­дат­тар­­дың кейбірі отыра қалады, қорық­қа­­ны­­нан жылап жіберетіндер де бола­ды. Ауыз­дарынан, мұрындарынан, құлақ­тарынан қан ағатындар да көп болды. Осындай жағдай бірер минутқа дейін созылады. Бәріміз есеңгіреп, денеміз дел-сал болып, алғашқы сәттерде аузымыз құрғап, тіліміз сөзге илікпей қалады. Офицерлер зиянсыз деп айтқанымен, өз басымыз оның қатері бізге қатты тигенін сезінетінбіз.

Бізге ешқандай арнайы тамақ та берген емес. Кофе мен шоколад бөлінеді дейді, оны офицерлер өздері бөліп алатын болса керек, біздің көзіміз де көрмеді. Кейбіреулер: «Сендерге радиациядан қорғану үшін арақ, спирт құятын шығар», деп сұрайды. Бірақ ондай болған емес. Егер арақ берсе, солдаттар сол жерде «қызып» алып, қызыл қырғын жасауы мүмкін еді. Өйткені біз өзімізді «тәжірибелік қоян» сияқты пайдаланғандарын білетінбіз. «Америка дауысы», «Азаттық радиосы» дегендерден солдаттардың ешқандай қорғалмай, тұрғызылып қоятыны айтылатынын естіп, ашуланып жүрдік. Тәжірибелік иттер де көп болды. Оларды сынақтан кейін сонда апарып жатады.

Таудың тастары жарылыстан кейін қып-қызыл болып кетеді. Дегелең кезінде әжептәуір биік тау болған екен, артынан жермен-жексен болып кетті деп естідім. Біз болған кездің өзінде ол сап-сары болып тұрған биіктеу төбе сияқты еді. Таудың күйіп кеткенін содан біліңіз.

Полигонның аумағында елді мекендер болмағанымен, мал жайылып жүреді. Бізден 35 шақырымдай жерде Қарағанды облысына қарайтын Сарыжаз деген ауыл бар. Сол ауылда қой фермасы болды.

Полигонның сырты қоршалмаған, бәрі ашық, тек патруль сырттай қарап жүреді».

Бұл әңгімені бізге Солтүстік Қазақ­стан облысындағы Семей ядролық полигонында зардап шеккендер бірлестігінің төрағасы Асхат Төлепбергенов ағамыз айтып берді. Қазір аталған ұйым құра­мында 168 адам бар. Олардың бәрі бір­дей жеңілдік ала алмай жүр екен. Себебі №14387 немесе №65538 әскери бө­лімдерде болмағандарға Семей ядро­лық полигонында зардап шеккен деген мәртебе берілмейді. Ол үшін Ресейдің Қорғаныс министрлігінің архивіне сұрау салу керек. Ал ондағылар оңайлықпен жауап бере қоймайды. Қысқасы, қазір Қызылжар өңірінде небәрі 26 адам ғана жеңілдік алады екен. Соның ішінде 4-уі – екінші, 13-і – үшінші топтағы мүге­дектер. Асхаттың өзі де үшінші топтағы мүгедек.

«Қатарымыз жылдан-жылға сиреп барады. Көбі өмірден тіпті жас кетті. 2016 жылы әскери комиссариаттан алған есеп бойынша 850 адам едік. Былтыр 430 адам ғана қалдық. Соның 168-і – бірлестікке мүше. Менімен бір ротада Петропавлдан 8 жігіт болып еді, қазір жалғыз қалдым», дейді ол.

Зардап шеккендердің мұқтаждықтары аз емес. Оларға арнаулы мәртебе беріл­ме­ген. Чернобыль ядролық полигонын­да зардап шеккендермен бірге аталады. Арнайы мәртебесі болмаған соң ескерт­кіш орнатуға да рұқсат берілмепті. Көп­теген азаматтар тиісті жеңілдіктерге де қол жеткізе алмай жүр екен. Өз проб­лема­ларын айтып депутаттарға да, Үкі­­мет­ке де жазған, бірақ содан нәтиже бол­май отырған көрінеді.

Дегенмен бірлестік өз мүшелеріне билік пен қоғамның назарын аудару жолында белсенді қызмет атқаруда. Биыл Семей ядролық полигонының жабылғанына 30 жыл толуына байланысты жергілікті әкімдік пен облыстық ардагерлер ұйымының көмегінің ар­қасын­да мерекелік медаль жасатыпты. Бірлестік белсенділері қазір қала мен аудан­дарға шығып, аз да болса көңілге жұбаныш болсын деген ниетпен соны зардап шегушілердің төсіне қадап жүр.

Бейбіт заманда кеңес өкіметінің озбырлығын көріп, түрлі ауру-сырқауға ұшырап, өмірмен ерте қоштасып жатқан Семей ядролық полигонынан зардап шек­кен­дерге қамқорлық аясын кеңей­тетін кез жеткен сияқты. Ядролық қару­дан өз еркімен бас тартып, оны таратпау жөнінде әлемдік деңгейде белсенділік көрсетіп жүрген егемен еліміз бұл мәселеде де өзгелерге өнеге болса, құба-құп.