Жаңа кодекстің іс жүзінде басшылыққа алына бастағанына 3 ай болып қалды. Оның негізгі мақсаты – жария-құқықтық қатынастар бойынша туындаған дауларды ұтымды шешу. Өйткені, осы уақытқа дейін әкімшілік сот өндірісінің жеке тәртібі болмаған. Жария-құқықтық даулар азаматтық-процестік ережелер бойынша қаралатын-ды. Мұндай жағдайда даулар көбінесе мемлекеттік органдардың пайдасына шешілуші еді.
Енді елімізде енгізілген жаңа институттың алғашқы қадамдары қалай деген сауалды біз Солтүстік Қазақстан облыстық сотының әкімшілік істер жөніндегі сот алқасының төрағасы Серікбол Сапарғалиевке қойған едік.
«Әкімшілік әділет – әкімшілік органдардың билікті іске асыру өкілеттігі барысында туған дауларды қарайды. Мұндай дауларды азаматтық-құқықтық даулардан айырып қарау талапкерге қиындық туғызып, соның кесірінен соттар талап-арыздарды қайтарып тастап жататын.
1 шілдеден бері Солтүстік Қазақстанның соттарына жаңа кодекс бойынша қаралатын 165 әкімшілік талап-арыз түсті. Бір мысал келтірейін. Қызылжар аудандық сотына бір азаматтан өзін ауылдық округтің әкімін сайлау кезінде кандидат ретінде тіркемеген сайлау комиссиясының үстінен шағымданған арыз түсті. Аудандық сот «Сайлау туралы» заңға сәйкес азаматтың заңды құқығын қорғаған шешім шығарып, ол ауылдық округтің сайлауына түсе алды», деді.
Жалпы, әкімшілік әділет енгізілгеннен бері соттар шығарған 29 шешімнің 22-сі талапкерлердің пайдасына шешілген.
Сонымен қатар келіп түскен 165 талап-арыздың 21-і жариялы-құқығы жоқтығы себепті әкімшілік әділетке сәйкес болмағандықтан кері қайтарылған. Ал талап-арыз иелеріне олар көтерген даулы мәселелердің Азаматтық процестік кодекс аясында қаралатындығы ескертілген. Кейбір талап-арыздар жауапкерге «жаптым жала, жақтым күйе» принципімен жазылғандығы да анықталған. Әрине, ондай талап-арыздар қаралмаған. Кері қайтарылған арыздардың жалпы саны – 45. Осы орайда айта кететін жайт, 28 талап-арыз бойынша татуласу шарты белгіленген.
Шығарылған шешімдердің 72 пайызы бойынша талап-арыз берушілердің әкімшілік органдарға қарсы талаптары қанағаттандырылған, яғни әкімшілік органдардың шешімдері мен әрекеттері заңсыз деп танылған.
Солтүстік Қазақстан облысының мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының төрағасы Бердібек Мұстафиннің айтуына қарағанда, әкімшілік соттар ашылғанға дейін азаматтардың мемлекеттік органдарға қатысты талап-арыздарының сот арқылы ғана қанағаттандырылғаны 30 пайыздан аспайтын болса, жаңа кодекс күшіне енгелі бұл жағдай күрт өзгеріп отыр.
«Өйткені жаңа Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекстің мәні бойынша егер азамат әкімшілік органдарға қарсы сотқа талап-арыз берсе, бұл әкімшілік орган кінәлі дегенді білдіреді. Әкімшілік органның «кінәлілік презумпция қағидасы» қолданылады. Яғни әкімшілік орган сотта өзінің әрекеттерінің заңды екенін дәлелдеуі қажет. Алайда бұл қағиданы сотқа үстінен талап-арыз түскен әкімшілік органның барлық әрекеті мен шешімі заңға қайшы болып саналады деп қате түсінбеу қажет. Бұл ретте сотта жеке тұлғалардың тек заңды талаптары ғана қорғалатындығын атап айтқан жөн. Мысалы, сотта қаралған талап-арыздардың 8-і бойынша әкімшілік органдардың шешімдері мен әрекеттері заңды деп танылды, ал жеке тұлғалардың талап-арыздары қанағаттандырусыз қалдырылды», деді Бердібек Мұстафин.
Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекс бойынша азаматтар сотқа 4 түрлі талап-арыз бере алады, олар: дау айту туралы, мәжбүрлеу туралы, әрекет жасау туралы, құқықты тану туралы. Осы күнге дейін сотқа түскен талап-арыздардың басым көпшілігі дау айту туралы. Одан кейін мәжбүрлеуге шағыну көп. Әрекет жасауға шағынушылар да бар, ал құқықты тану туралы талап-арыз әлі түспеген екен. Дау айту туралы талап-арыздардың 52-і – сот орындаушыларының әрекеттерін, қаулыларын заңсыз деп тану туралы.
Мәселен, Солтүстiк Қазақстан облысы әкiмдiгiнiң құрылыс, сәулет және қала құрылысы басқармасына қатысты екі талап-арыз қаралған. Қалада екі көппәтерлі тұрғын үй салған құрылыс ұйымы мемлекеттік органның өздеріне мониторинг жүргізу актілерін заңсыз деп тану туралы талап-арыз түсірген. Сотта анықталғандай, жеке ұйымдарды тексеруге мораторий жарияланған, сондықтан тексерістер тек қолданыстағы заңнамада көзделген ерекше тәртіпте өткізіледі. Мемлекеттік орган осы заң талаптарын бұзып, мониторинг өткізген. Алайда мониторинг тексеру емес, тек талдау жүргізуді көздейді. Дегенмен сот екі талап-арызды да қанағаттандырған. Әзірге соттың шешімдері күшіне енген жоқ.
Мәжбүрлеу туралы шағымданушының талап-арызы негізді екендігі дәлелденсе, сот әкімшілік органды белгілі акт шығаруға мәжбүрлеу туралы шешім шығарады. Мысалы, сотта қаралған істердің арасында мемлекеттік органға құрылыс жұмыстарын жүргізуге арнайы лицензия беру туралы талап-арыз қаралған. Сондай-ақ салық органын қате төленген ақша сомасын қайтаруға мәжбүрлеу туралы шешім шығарылған.
Бір назар аударарлығы, сотта тараптардың дауын шешу үшін татуласу рәсімдері белсенді қолданылып келеді. Соның нәтижесінде екі жақ бір-біріне түсіністік танытуы арқылы татуласып, арадағы дау біржола шешіледі. Жаңа кодекс бойынша енді мемлекеттік органдар да әкімшілік қалауы болса татуласу келісіміне келе алады. Осы күнге дейін 28 дау бойынша татуласу келісімі бекітілген, олардың көбі сот орындаушыларының әрекеттеріне шағым келтіруге байланысты болған.
Солтүстік Қазақстан облысы
