– Ақмешіт көне қонысы туралы біраздан бері естіп жүрдім. 2019 жылы мамыр айында жергілікті жанашыр Жақсыбай Сейітқалиевтің бастауымен осы жерге арнайы келіп, барлау жасаған едім. Әйгілі Шалқар көліне жақын, Аңқаты өзенінің ескі арнасын жағалай жатқан көне жұртта жүздеген үйдің орны анық байқалады. Кішігірім қала десе боларлық. Осыдан бір ғасыр бұрын бұл жерде қызу тіршілік, іргелі ел болғаны көрініп тұр. Соның ішінде осы мекенге атауын берген көне мешіттің орнын да тауып, белгілеп кеткен едік, – дейді археолог Мұрат Қалменов.
Мешіт ғимаратының күйдірген кірпіштен қаланғаны сол кезде-ақ болжанған. Оның үстіне ел аузында да көптеген дерек қалған. Соның бірі – бұл жерде кердері руының атақты хазіреттері мекен еткені, әйгілі ақын Әбубәкір Кердері Боранқұлұлы осы жерде сабақ бергендігі жайлы әңгіме. Жазушы Хамза Есенжановтың «Ақ Жайық» трилогиясында сөз болатын Шалқар бойындағы атақты дін ғұламалары – Таржеке әулие, оның баласы Хамидолла хазірет, Ғұбайдолла ишан сынды тұлғалар да дәл осы өңірдің перзенттері ғой.
Осы Ақмешіт қонысындағы көне зиратта сақталған араб жазулы 34 құлпытасты осыдан бірнеше жыл бұрын зерттеп, мәтінін оқып шыққан едік. Шынында да қорымда жерленген марқұмдардың басым көпшілігі Кердері руының Жанбас, Көтермен, Құлтай, Жабағы тайпаларынан болып шықты. Соның ішінде Ғабидқұлдың баласы молда Жүсіп, Қазан уәлаяты Ашта ауылынан келген Ахмаджан Исмағилұлы, 1911 жылы 61 жасында дүниеден өткен қажы Берке баласы, 1914 жылы 79 жасында қайтыс болған Серғали қажы Тауұлы, 1915 жылы 95 жасында опат болған Арысбай қажы Жасбайұлы секілді кісі есімдері кездесті. Бір ауылдан, шағын қорымнан үш бірдей қажы құлпытасы табылуы шынында да бұл жердің үлкен діни орталық болғанына дәлел болып тұр. Өйткені төңкеріске дейін қазақ даласынан қасиетті Мекке-Мәдинаға зиярат қылушылар ілуде біреу болғаны рас қой. Жазушы Хамза Есенжановтың жоғарыда аталған шығармасындағы «...Бұл елде беделді он екі қажы және оннан астам ишан мен мағзұм бар» деген дерегі осылайша шындыққа шығып келеді.
Ел аузындағы әңгімеде осы жерде мешіт, медресе болғаны, діни білімі терең ғұламалар көп шыққаны әуелден айтылатын. Тақуа-тауазы діндарлар «мақтаныш болады» деп жұрт көзінен жасырып, ойпаң жерге салдырған мешітінің мұнарасы талай жерге көрініп тұрған делінеді. Археолог Мұрат Дабылұлы қазба жұмысы басталмай тұрып-ақ ұлутастардан қиюластырып көтерген арка тәрізді қақпаның сұлбасын тауып алған болатын. Ал биылғы нақты қазба кезінде мешіт ішінен түрлі-түсті боялған қыш жапсырмалардың сынығын көп тауыпты. Яғни мешіт іші әдемі өрнектелген, қабырғасы қалың, еңсесі биік ғимарат болған. Шикі кірпіш пен күйдірген қызыл тасты араластыра өрген мешіт қабырғасы ең сыртынан ақ түсті кірпішпен қаланыпты. Бұл жердің неліктен «Ақмешіт» аталғаны түсінікті болды – Алла үйінің қабырғасы аппақ болып, алыстан көз тартып тұрған екен.
Зерттеушілер мешіт ғимаратына жақын жерден тас диірменнің орнын тапқан. Сондай-ақ заманында ауқаттылар пайдаланған Кузнецов фабрикасынан шыққан фарфор сынықтары, қыш ыдыс қалдықтары көптеп табылған. Өкінішке қарай, елдімекеннен жырақ, айдалада жатқан көне мекен мемлекет қорғауына алынбаған. «Қара археологтер», қымбат бұйым, құнды жәдігер іздеген кезбелер кез келген уақытта келіп, ойран ботқасын шығарып кете береді. Олардың металл іздегіш саймандары да, жол талғамас көліктері де дайын. Осындай бір топпен биыл жазда Жақсыбай Сейітқалиев бетпе-бет келіпті.
– Ақмешіттің орнын, көне ауылдың жұртын шарлап, әр жерді түрткілеп жүрген бірнеше адамға жақын келіп, не іздеп жүргенін сұрадым. Айдалада жалғыз жүрген мені олар алғашында адам екен деп көзге ілген жоқ. Кейін менің шақыруыммен ауыл әкімі, бұрынғы полиция қызметкері келген кезде ғана өздерінің әлдебір ғылыми ұйымға қатысы барын айтып, әлдебір құжатты көрсетіп, бұл жерден кетуге асықты. Кейін білгеніміздей, ол ұйым Алматыда тіркелген, Батыс Қазақстан облысына қатысы жоқ мекеме болып шықты, – дейді Жақсыбай ағай.
Халық емшісі Жақсыбай Жиеншеұлы осы Ақмешіт қорымының, бұл жердегі көне зираттың қасиетті мекен екеніне имандай сенеді. Кеңес өкіметінің атеистік саясаты кезінде де Ақмешітті зиярат етіп келушілер аз болмаған. Тіпті 1930 жылдары болған алапат аштық кезінде ажалға анық мойынсұнған жергілікті халық осы қорымға, киелі жерге келіп жан тапсырыпты. Бүгінде терең ормен қоршалған қорымның оңтүстік бетінде құлпытассыз, ешқандай белгісіз жатқан көп төмпешік – сол ашаршылық құрбандары делінеді. Бұдан бұрын да осы қорымға зияратшыларды ертіп келіп жүрген Жақсыбай аға былтыр мұнда келушілерге арнап сәулетті түнек үйін салған. Күн сәулесінен қуат алатын қондырғы жарықпен қамтуға, электр жабдықтарын қосуға жарап тұр. Қабір айналасына жас теректер егіліп, гүл отырғызылып, зияратшыларға қажетті инфрақұрылым қалыптаса бастаған. Киелі жерде бой көтерген түнек үйдің алғашқы қонақтары – Ақмешіт қонысын зерттеуші ғалымдар мен студенттер болғанына Жақсылық аға жүрегі жарылардай қуанып жүр. Биылғы қазба жұмысына да барынша көмектесіп, зерттеушілердің керегіне жарауға тырысты. Өйткені туған жердің тарихын түгендеу, қасиетті даланың қойнында жасырынған құпияны ашу – ғалымның да, осы жердегі қарапайым адамның да борышы емес пе. Мұқағали ақынның:
Қазынам бар, қисапсыз шектеледі,
Қызғанады біреулер, жек көреді.
Бермеймін де сатпаймын,
көрсетпеймін –
Алам десең алдымен зертте мені! –
дегеніндей, туған жердің құпиясын ашу үшін, сырына терең бойлау үшін шынайы сезім, қалтқысыз сүйіспеншілік, ерен еңбек керек-ақ.
