Тәуелсіздік алған 30 жыл ішінде біз әлеуметтік даму арқылы орасан зор жолдан өттік. Алғашқы жылдары бұл жол кедейлік пен жұмыссыздық проблемаларының шиеленісуімен ерекшеленді. Мемлекеттік ресурстардың тапшылығынан әлеуметтік қорғауға жұмсалатын қаражат жетіспеді. Әлеуметтік төлемдерді алушылар саны төмендеп, әлеуметтік жәрдемақылардың нақты мөлшері азайды. Алайда күрделі жағдайларға қарамастан халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуіне жол бермеу және оларды әлеуметтік тұрғыдан қолдау бойынша бірқатар шара қабылданды, ұзақ мерзімді әлеуметтік басымдықтар қалыптасты. Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстанды әлеуметтік мемлекет деп жариялады.
Барлық қазақстандықтың денсаулығы, білімі және әл-ауқатының өсуі – «Қазақстан-2030» Стратегиясының ұзақ мерзімді негізгі басымдықтарының бірі ретінде айқындалды. Өмір сүру сапасын жақсарту, ең алдымен, халықты әлеуметтік қорғаудың тиісті моделін құруды талап етті. Сол кездің өзінде, яғни республика экономикасының қалыптасуының күрделі кезеңінде еліміздің Тұңғыш Президент – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: «Бізге шұғыл түрде Әлеуметтік саясаттың біртұтас тұжырымдамасы қажет», деп мәлімдеген болатын.
Ел алдында мынадай таңдаулар тұрды: неғұрлым сенімді, бірақ ең төменгі әлеуметтік игіліктерді көздейтін бұрынғы жүйені сақтау, не қандай қиыншылықтарға тап болатынын түсіне отырып, әлеуметтік салада түбегейлі өзгеріс жасау керек болды.
Біз нарықтық экономика жағдайларына сәйкес келетін әлеуметтік қорғаудың жаңа моделін құру бағытын таңдадық. Жаңа модель: жаңа мемлекеттік әлеуметтік стандарттарды әзірлеуді және енгізуді; еңбек қатынастарының қазіргі заманғы жүйесіне көшуді және әлеуметтік әріптестікті дамытуды; жұмыспен қамту схемасын реформалауды; көпдеңгейлі зейнетақы жүйесін белгілеуді; заттай жеңілдіктерді монетизациялауды; еңбекақы төлеуді реформалауды; мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылардың негізгі түрлерін енгізуді; атаулы әлеуметтік көмек енгізуді қамтамасыз ету. Өткен жылдардың қорытындылары жаңа модель өзінің өміршеңдігін дәлелдегенін және халықаралық сарапшылардың жоғары бағасына ие болғанын көрсетіп отыр.
Қазақстанның басты ұлттық идеясы – ұлттың бәсекеге қабілеттілігін арттыру және бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру болған Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасының бастамасын іске асыра отырып, экономикалық өсу мен азаматтардың өмір сүру сапасы мен стандарттарын арттыру арасындағы тепе-теңдікке қол жеткізуге ерекше мән берілгенін айрықша атап өткім келеді.
Еліміздің Тұңғыш Президент – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың сарабдал саясатының арқасында қол жеткізілген республикадағы жетістіктер бүгінде қазақстандық қоғам өмірінің көрсеткіштері болып табылады. Осы жылдар ішінде жүргізілген реформалар өтпелі кезеңнің қолайсыз салдарларын еңсеруге мүмкіндік берді және негізгі мақсаты халықтың материалдық әл-ауқатын жақсарту болып табылатын ауқымды әлеуметтік реформаларға көшудің базисін жасады.
Біздің елімізде әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін жетілдіру 2001 жылы «Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтік қорғау тұжырымдамасында» бекітілді, онда: мемлекеттік жәрдемақылар, міндетті әлеуметтік сақтандыру, жинақтаушы зейнетақымен қамсыздандыру, әлеуметтік көмек секілді негізгі элементтерді дамыту жолдары айқындалды.
«Халық – мемлекет үшін, мемлекет – халық үшін» формуласын негізге ала отырып, әрбір мемлекет халықтың өмірі мен тұрмысы үшін барынша қолайлы жағдай жасауға тырысады. Мемлекеттердің осы миссиясының негізінде әлеуметтік саясат жатыр.
2012 жылы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Әлеуметтік-мәдени даму комитетінің мүшесі және әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелеріне байланысты заң жобалары бойынша жұмыс тобының жетекшісі бола отырып, депутаттар мен жұмыс тобы мүшелерінің осы саладағы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша қаншалықты тиянақты және мұқият жұмыстар жүргізгенін білемін.
Мысалы, «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасы бойынша жұмыс тобының жетекшісі ретінде біз 2014 жылы жұмыс істейтін әйелдер үшін олардың жүктілігі мен босануы және бір жасқа дейінгі балаларды күтуі бойынша олардың демалыста болған кезеңінде міндетті зейнетақы жарналарын субсидиялауға қатысты нормаларды енгіздік.
Ал 2017 жылы мынадай түзетулер енгізілді: 2017 жылғы 1 шілдеден бастап жасына байланысты және еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы төлемдерінің мөлшерін, мемлекеттік базалық зейнетақы төлемінің мөлшерін; бала тууына байланысты жәрдемақылардың мөлшерін 20 пайызға; жасына байланысты зейнетақы тағайындау үшін қабылданатын табыстың ең жоғары мөлшерін 41-ден 46 айлық есептік көрсеткішке дейін арттыруға бағытталған түзетулер енгізілді.
Қолданыстағы заңнаманы одан әрі жетілдіру мақсатында депутаттардың ұсыныстарын ескере отырып, заң жобасы шеңберінде мынадай өзгерістер мен толықтырулар енгізілді, атап айтқанда: «Арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы» заңға жаңадан құрылған Еңбек және әлеуметтік қорғау және Денсаулық сақтау министрліктері арасындағы функциялардың аражігін ажырату бөлігінде; «Ең төмен әлеуметтік стандарттар және олардың кепілдіктері туралы» заңға өмірлік қиын жағдайда жүрген, арнаулы әлеуметтік қызметтердің кепілдік берілген көлемі көрсетілуі мүмкін адамдардың тізбесін толықтыру бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Жалпы, әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері жөніндегі заң жобаларының негізгі міндеті әлеуметтік және зейнетақы заңнамасын жетілдіру, зейнет жасындағы азаматтардың лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету, сондай-ақ балалары бар отбасыларды және азаматтардың осал санаттарын қолдау жөніндегі шараларды күшейту болды.
Сондай-ақ аз қамтылған азаматтарды қолдаудың мемлекеттік жүйесін реформалау мақсатында көмек алушылардың пассив рөлін болжайтын табыстарды жай қайта бөлуден отбасылардың немесе адамдардың өмірлік қиын жағдайды еңсеру және кедейлік жағдайынан шығу үшін күш-жігерін ынталандыратын белсенді саясатқа көшу арқылы әлеуметтік көмек көрсетудің тәсілдері мен тетіктерін өзгертуді көздейтін «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне халықты әлеуметтік қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң қабылданды.
Әлеуметтік саясаттың маңызды құрамдас бөлігі ана мен баланы қорғау болып табылады. Балалы отбасылардың құқықтарын қорғау және заңды мүдделерін қорғау – Қазақстан Республикасының ұлттық саясатының негізгі бағыттарының бірі. Бүгінгі таңда елімізде ана мен баланы қолдаудың ұлттық моделі қалыптасқан, ол мемлекеттік жәрдемақылар мен төлемдер жүйесінен тұрады. Бірақ өмір өз түзетулерін енгізуде, сол себепті Парламент Мәжілісінің депутаттары 2020 жылғы ақпанда «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ана мен баланы қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасына бастамашылық жасады. Бұл заң жобасы Мемлекет басшысының тапсырмаларын орындау мақсатында әзірленді және көпбалалы отбасыларды әлеуметтік қолдауға бағытталған.
Мемлекет тарапынан мүгедектерге де көп көңіл бөлінеді. Мәселен, 2015 жылы мүгедектерді әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру, мүгедектерді оңалту саласында қызмет көрсетудің тиімділігін арттыру, мүгедек адамдардың басқа азаматтармен тең дәрежеде болуын қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдау мақсатында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мүгедектердің құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң қабылданды. Уақыт өткен сайын өз түзетулерін талап етеді. Бұдан басқа, 2020 жылы «Мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияның нормаларын қолданыстағы заңнамаға имплементациялау және Қазақстан Республикасында мүгедек адамдардың құқықтарын қамтамасыз ету және өмір сүру сапасын жақсарту жөніндегі 2025 жылға дейінгі ұлттық жоспарды» іске асыру мақсатында қолданыстағы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Заңда 1-топтағы мүгедектерге күтім жасайтын адамдарға жәрдемақы беруді енгізу көзделеді, мүгедек балаларға мүгедектігі бойынша және асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша бір мезгілде жәрдемақы алуға құқық беріледі, бұл мүгедек балалары бар және асыраушысынан айырылған отбасылардың табысын арттыруға мүмкіндік береді. Бұл норма 2 мыңнан астам адамға қатысты болады.
Бұдан басқа, мүгедек бала 18 жасқа толған жағдайда оны тәрбиелеп отырған отбасыларға мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй алуға кезектілікті сақтау бекітіледі. Депутаттар мүгедектік тобы белгіленген мүгедек балаларға арналған жоғары жәрдемақыларды тағайындау мерзімдерін айқындауға бағытталған түзетулер енгізді, бала кезінен 1-топтағы мүгедекке күтім жасау жөнінде осыған ұқсас жәрдемақы алып жүрген адамдар үшін мүгедекке күтім жасау жөніндегі жәрдемақыны тағайындау тәртібі, мүгедектерді әлеуметтік қызметтер порталы арқылы көмекші құралдармен, арнаулы жүріп-тұру құралдарымен, көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз ету процесін жетілдіру, сондай-ақ аз қамтылған отбасыларға кепілді әлеуметтік пакет ұсыну мәселелері оңайлатылды.
Қазіргі заманғы сын-қатерлер мен тәуекелдер жағдайында қоғамның ашықтығы, серпінділігі мен ұтқырлығы, мемлекеттің азаматтық қоғам институттарымен тиімді өзара іс-қимылы, әлеуметтік әріптестікті тереңдету маңызды. Халықты әлеуметтік қорғау моделі әлеуметтік белсенділікті, азаматтардың лайықты өмір сүру жағдайлары мен әл-ауқатын қамтамасыз етуге тиіс.
Айгүл НҰРКИНА,
Мәжіліс депутаты, Nur Otan партиясы фракциясының мүшесі
