ҚАЗІРГІ ЗАМАН НАҒЫЗ ТҰЛҒАҒА ЗӘРУ

СОЛ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ КЕМЕЛ КЕЛЕШЕККЕ ЖОЛ АШАДЫ Адами капитал дегенде – әңгіме жаңа заман талабына сай келетін адам жөнінде болып отыр. Өткен ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ – ғасырдың басы біздер үшін жаңа заман болып табылады. Иә, жаңа қо­­ғам, жаңа қоғамдық қатынастар қа­лып­таса бастады. Президент Н.Назар­баевтың және халықтың қажырлы еңбегінің, бірлігі мен ынтымағының арқасында жаңа Қазақстан аз уақыттың ішінде бүкіл әлемге танылды. Жаңа заман жаңа адамды дүниеге әке­летіні тарихтан белгілі. Есімізге түсі­рей­ік, қайта өрлеу дәуірінен басталатын жаңа ка­пи­талистік заман, Ф.Энгельстің сөзімен айт­сақ, “алыптарды қажет етіп, алыптарды ту­ғызған заман” болды. Сол заманның ал­ып­тары кім болғанын және қандай болға­нын біз мәдениет, фило­со­фия, ғылым тари­хынан білеміз. Сондай жаңа дәуірді тәуел­сіз­дік алғаннан кейін біз де бастап жатырмыз. Жаңа заманның жаңа адамы қандай болуы керектігін біз Елбасының ҚазҰУ-де оқыған дәрісінен, соңғы кезде сөйлеген сөздерінен, “Қазақстан жолы” деген ең­бегінен, “Известия” газетінде жария­лан­ған мақалаларынан анық аңғарамыз. Жаңа адамның тұрпаты мен болмысы отбасында, мектепте және жоғары оқу ор­ын­дарында қалыптасады. Демек, бұл та­рихи міндетті ойдағыдай атқаруға біздер­дің де тікелей қатысымыз бар. Көп нәрсе тәрбиеге және білім беру ісіне байла­ныс­ты. Қоғам, мемлекет тарапынан жаңа адам­ды қалыптастыруға қажетті шаралар­дың бәрі істеліп жатыр. Бар мәселе, бізге, ата-аналарға, мұғалімдер мен оқыту­шы­ларға және оқитын, тәрбие алатын ұрпаққа тіреледі. Қазір елімізде ұстаздардың біліктілі­гіне және дайындық деңгейіне айрықша мән берілуде. “Білім берудің сапасы, – деп атап көрсетті Елбасы, – көп жағдайда оқытушыға – оның біліміне, қабілетіне, машықтарына, педагогикалық шеберлігіне және рухани ізгілік позициясына байла­ныс­ты. Бәсекеге қабілетті, білікті маман­дардың жаңа буынын қалыптастыруға, оларды, былайша айтқанда, “қолдан бап­тап” өсіруге кім тікелей жауапкершілікті сезінсе, оқытушы – сол”. Жасыратын не­сі бар, әлі де арамызда өзінің білімін, ше­бер­лігін жетілдіруге тырыспайтын, жаңа әдебиеттердің бетін ашпайтын, бұрынғы ескі қормен келе жатқан оқытушылар кездеседі. Немістің ұлы ақыны Гетенің бір сөзі бар еді: “Біздерді оқытатын, үйрететін адамдарды біз орынды түрде ұстаздар деп атаймыз. Бірақ бізді оқытатындардың бәрі бірдей бұл атқа лайық емес”. Ендеше, әңгіме оқытушылардың біліктілік және адамгершілік деңгейінде болып отыр. Оқу-тәрбие жұмысында бірінші ке­зекте ескерілетін нәрсе – оқушылардың, сту­дент­тердің білімге ынта-жігерін қа­лып­тастыру. Тәжірибеден алынған мы­надай қағида бар: талабы кем адамды сырт­тан күш­теп, қорқытып ынталы, білім­ді, мәде­ниетті ете алмайсың. Егер оқу­шының, білімгердің өзі қаласа, тал­пынса, ізденсе, ұстаздардың айтқаны оған қонады, сөйтіп, екі жақтың да талабы бір жерден шығады. Абай айтады: “Атымды адам қойған соң, қайтіп надан болайын” деп. Ұстаз міндеті – әрбір баланың сана­сына осындай түсінікті енгізу, Елбасы айт­­қан­дай, оқуға деген “шексіз қызы­ғушылықты” туғызу. Неміс философы И.Кант мынадай тәлімгерлік мысал келтіреді. Ағылшын ко­ролі І Яковке кезінде оны тәрбиелеп өсір­ген күтуші әйел менің баламды джен­­тельмен етіп шығаршы, сенің қолыңнан келеді ғой деп өтініш айтады. Бұған ко­роль бұл менің қолымнан келмейді, мен оны граф ете аламын, ал джентель­мен болу – оның өз ісі, – деп жауап береді. Сол сияқты ұстаз баланы үздік оқу­шы ете алмайды. Оның қолынан келетіні – оқушыға қажетті білімді беріп, оны оқуға ынталандыру. Әңгіме жай білуде, жаттап алуда емес, білгенді түсінуде, игеруде, бойға сіңіруде. Сондай білім ғана ертең пайдаға асады. Көп нәрселерді танып, біліп қою жеткі­ліксіз, оларды түсіну керек. Осы мәселеге оқу-тәрбие ісінде әлі жете көңіл бөлінбей келеді. Елбасы өзінің дәрісінде бұған да назар аударды. Ата-ана, ұстаздар қауымы адамды жас­тайынан “Қазіргі заманғы әлемде іс іс­теу­ге, білім ала білуге, өмір сүре алуға, бір­ле­сіп өмір сүре білуге” үйретуі қажет. Бұл Елбасы атап көрсеткен ЮНЕСКО қа­лыптастырған “білім берудің төрт тағаны”. Қазіргі жастар жан-жақтан құйылып жатқан ақпараттар заманында өмір сүріп жатыр. Тек ұстаздар да, олар оқытатын балалар да сол ақпараттар теңізінен өздеріне қажетті мағлұматтарды ала білуі керек. “Қазіргі заманғы білім берудің перспек­тивалық міндеті, – дейді Елбасы, – ол сындарлы ойлай білетін және ақпараттар ағ­ынында бағдар ала білуге қабілетті адам­дарды даярлау”. Осыған орай, Елбасы жас­тардың креативті, яғни жаңаша, жасампаз ойлау қабілетін дамытуға назар аударады. Бізге қазір ел ішінде және халық­ара­лық деңгейде бәсекеге түсе алатын білікті, намысты, рухты, алғыр, жан-жақты жетіл­ген, интеллектуалды және эрудициялы адамдар қажет деп атап көрсетеді Елбасы. Өткен жылы Президенттің тапсырмасы бойынша Астана мен Семейде интеллек­туалдық мектептер ашылды. 2011 жылға дейін мұндай мектептер еліміздің әр аймағында ашылатын болады. “Олардың міндеті – дарынды балаларды, олардың таланттарының бағытын тауып, мақсатты дайындықтарын бастау”. Мұндай дарынды балалар бізде бар және оларды, Диоген құсап, күндіз шам алып жүріп іздеу керек. Қазір бізде не көп – университеттер көп. Алдымызда тұрған қиын да күрделі міндеттерді шешуге қол жеткізетін осы университеттер болмақ. “Университет” деген сөз “универсал” деген сөзбен астарлас, яғни университеттердің міндеті жан-жақты жетілген мамандарды даярлау. Осыны есте ұстаған жөн. Адами капиталдың сапасы дегенде әңгіме тұлға, тіпті дара тұлға жөнінде бо­лып отырғанын айта кетуіміз керек. Қа­зіргі заман – тұлғаға сұраныс туған заман. Кеңес дәуірінде тұлға жөнінде көп ай­тылды, көп жазылды. Бірақ ол кезде адам­ның тұлға болып қалыптасуы көптеген сая­си, идеологиялық, экономикалық, әлеу­меттік кедергілерге тап болып отырды. Тіпті социалистік қоғамға тұлғаның қажеті де болмады. Өйткені, тұлғаға дербестік тән: оның өз ойы, пікірі, көзқарасы бар. Ол идеологиялық үгіттеуге, икемдеуге көне бермейді. Кеңестік қоғамға сенгіш, көнбіс, ұжымшыл, бұқарашыл адамдар керек болды. Тұлғаның қалыптасуына ол кезде кедергі болған тағы бір нәрсе – жеке меншікке деген теріс көзқарас болды. Қа­зақ айтады: “Өзім дегенде өгіздей қара кү­шім бар, басқа дегенде бітіп болмайтын ісім бар”. Тұлғаның қызметін кеңес кезе­ңінде қоғаммен байланыстырып, қоғам мүддесін қанағаттандыру деп түсіндік. Бұл – дұрыс, бірақ жеткіліксіз. Капитализм алдыңғы қатарға жеке адамның мүддесін қояды. Өзі жөнінде, өзінің отбасы, жақын-жуықтары, абыройы, мұраттары жөнінде қам жемейтін, далақтап босқа шаба бе­ретін адам тұлға болып ештеме бітірмейді. Адамның табиғи тіршілігі – адам болып өмір сүруге қажетті нәрселердің бәрімен өзін өзі қамтамасыз ету. Сонда ғана ол елдің де, қоғамның да қамын ойлап, қо­лынан келген нәрсенің бәрін істейді. Адамның тұлға болып өмір сүруіне ке­сел болатын тағы бір нәрсе – жалған кіші­пейілділік, өзінің орнын, бағасын білмеу, өзінің болмысына немқұрайды қарау. Баланы жасынан жігерлілікке, намыс­қой­лыққа, еркіндікке баулу – бізде әлі қолға алынбай келе жатқан тәсіл. Өзін өзі сый­ламайтын адамды басқалар да сыйламайды. “Заманына қарай адамы” дейміз. Тәу­елсіз елдің жастары да тәуелсіз ойлайды, ана­ған да, мынаған да жалтақтап, алаң­дамайды. Олар өзіне өзі сенеді, ертеңіне үміт артады. Істің тиімділігін көздейді. Бұрынғыларға қарағанда қазіргі жастар прагматик болып келеді. Бұл да – заман талабы. Адам баласы адам болып өмір сүру үшін өзіне не керек екенін, алдымен, тап осы кезде не қажет екенін білуі керек. Естілік деп осыны айтамыз. Жаңа заманның жаңа адамын даярлау үшін қоғамда әртүрлі саяси, эконо­ми­калық, әлеуметтік, идеологиялық жағдай­лар болуы керек дедік. Мұнсыз жаңа адам идеясы идеалдық жоба болып қалар еді. Қазақстанда тәуелсіздік жылдары аз уақыттың ішінде осы бағыттағы шаралар қолға алынып, жүзеге аса бастады. Бізде 90-шы жылдардағы өтпелі кезең­нен өту және бүгінгі таңдағы дағдарысты еңсерумен байланысты қарекеттер елімізді ілгері дамытуға бағытталған шаралармен бірге қатар жасалып жатыр. Елбасының өт­кен жылғы халыққа Жолдауының “Дағ­да­рыс арқылы жаңару мен дамуға” деп аталуы тегін емес-ті. Дағдарысты да жеңу керек, сонымен бірге, алға да жылжу ке­рек. Тоқтап қалуға болмайды. Елбасының оқушы жастарға қаратып айтқан “Еш­қа­шан бастауды тоқ­татпа, ешқашан тоқтауды бастама” деген үндеуінің саясат­қа да ті­келей қатысы бар. Біз, Құдайға шүкір, уақыт талабынан кеш қалып жатқан жоқпыз. Кей ба­ғыт­тарда біз оның алдын алып жатқандаймыз. Елбасының ұтымды саясатының арқа­сын­да Үкімет кездесер қиындықтарды жеңуге алдын ала қамданып жатты. “Егер ісім өнсін десең, – дейді Абай, – ретін тап”. Қо­ғамдық өмірдің қай саласында болма­сын шешуші қадамдар жасауда Президент істің ретін табудың озық үлгілерін көрсетіп келеді. Қысқа мерзім ішінде дер кезінде елде түбегейлі экономикалық реформалар жүзеге асты. Нарықтық экономиканың негізі қаланды. Өзіміздің ұлттық валю­тамыз енгізілді. Экономика құрылымында қызмет көрсету және тұтыну секторының үлесі артты. “Тапшылық” деген бәлекет ұмыт болды. Елімізде жаңа жағдайға бей­ім­деліп болған шағын және орта бизнес өкілдері еңсе тіктеді. Солардың негізінде өз өмірі үшін өздері жауапты, дербестіктің дәмін татқан, білім мен біліктілікті баға­лайтын орта тап қалыптаса бастады. Қа­зір­гі жаҺандық дағдарыстың да біз алдын ала білдік. Сондықтан да болар, халқымыз дағдарыстың салқын салдарын әзірге сезе де қойған жоқ. Елбасы атап көрсеткендей, “дағдарыстың әлеуметтік құны қазақ­стан­дықтар үшін барынша төмен болатын” түрі бар. Оған қарсы елімізде дер кезінде тұрақтандырушы шаралар пакеті қабыл­данды. Ұлттық қордан қосымша 10 милли­ард доллар қаржы бөлінді “Мемлеке­ті­міздің әлеуметтік міндеттемелері сақталып қана қойған жоқ, – деп атап көрсетті Президент студенттерге оқыған дәрісінде, – сонымен бірге ұлғайтылды”. “Жол картасы” және өңірлік жұмыспен қамту стратегиясы ойда­ғыдай жүзеге асып жатыр. Осы шаралардың бәрінің басы-қасында Елбасымыз тұр. Адами капиталдың сапасын арттыру­дың перспективалық қадамы ретінде елі­мізде интеллектуалдық төңкеріс жасала­тыны, сол үшін “Интеллектуалды ұлт-2020” жобасы қабылданатыны туралы Ел­басының дәрісінен біліп отырмыз. Бұл жобада утопиялық ештеңе жоқ. Кезінде Елбасының кейбір бастамаларына, батыл ойларына бос қиял болар деп сенімсіз­дік­пен қарағандар елімізде де, шетелде де болды. Атап айтқанда, “Қазақстан-2030” Стратегиясына, жаңа астананы құру идея­сына, оншақты жылдың ішінде Қазақ­станды дамыған, бәсекеге қабілетті елу ел­дің қатарына қосу жөніндегі жобаға жұрт­шылық солай жеңіл-желпі қарады. Көп уақыт өткен жоқ, аталған бастамалар ке­шен­ді түрде жүзеге аса бастады. Ендеше, Халық жазушысы Шерхан Мұр­тазаның “Елбасымыз – біреу, қалға­нымыз – оған тіреу” – деген қанатты ойына әрқайсымыз қосылуымыз керек деп білемін. Біз көп жағдайда күнделікті күйбең тіршіліктің қамында жүріп, еліміздегі, жеке өміріміздегі оңды өзгерістердің, жағымды жаңалықтардың түп тамырына үңіліп жатпаймыз. Солай болуға тиісті, басқаша қалай болуы мүмкін деп ойлаймыз. Га­зет-журналдардан, теледидардан еліміздің кейбір маңызды позициялар бойынша ТМД елдерінің ішінде алда келе жатқанын оқимыз, естиміз. Бірақ мұны да үйрен­шікті нәрседей көреміз. Қашан біз мұндай жағдайды бастан кешіп едік? Шын мә­нінде, осындай жетістіктердің артында Пре­зидент Нұрсұлтан Назарбаевтың са­рабдал саясаты, қажымас жігері, кемең­герлігі жат­қанын айтпасқа болмайды. Біз – бола­шағымызды болжап отырған елміз. Ойға алған жобаларды іске асыру үшін, дейді Президент, “бізге тек ұмтылыс ке­рек, еңбек пен қабілет керек, ең бастысы, Отанға деген шексіз сүйіспеншілігіміз керек”. Біз осыны мүлтіксіз орындасақ тұлғаға зәрулік шешіліп, келешегіміз кемел, ел еңсесі биіктен көрінері шүбәсіз. Тілекжан РЫСҚАЛИЕВ, Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университетінің профессоры, философия ғылымдарының докторы.