АҚШ Кеңес Одағынан басым түскені секілді Қытайды да «жеңуге» тырыспауы керек. Өйткені ең басты мәселе – Қытай бүкіл әлемге «қытайлық ерекшеліктері бар социализмді» таратуға ұмтылмайды. Қытай басшысы Си Цзиньпин 2017 жылы «идеологиялық салада мылтық түтінін шығармай соғысу барлық жерде бар, саяси салада қарусыз күрес ешқашан тоқтамайды» деп мәлімдеді. Ол осылайша шетелдіктер Қытай институттары мен мәдени дәстүрлерін құрметтеуін талап етті.
Бұл ішінара тарихқа сүйенетін қытайлық ұлтшылдықты көрсетеді. Әсіресе Қытай Батыс державалары мен Жапония елге басып кіріп, билігін жүргізген «қорлық ғасырын» (1839-1949) естен шығармақ емес. Бірақ бұл прагматикалық та қадам. Қытайдың Коммунистік партиясы кейбір ішкі үдерістер елді тұрақсыздандыруы ықтимал екенін, сайып келгенде, партия билігіне нұқсан келтіруі мүмкін екенін мойындайды.
Мәселен, Қытайдың экономикалық өрлеуі білімді, көптен хабары бар және тез дамып келе жатқан орта тап қалыптастырды. Күннен-күнге күшейіп келе жатқан тұтынушылар жеке сектордың қызметіне немесе еркін пікір білдіруге қатысты шектеулерге бағынбаса, Коммунистік партия қиыншылыққа тап келеді. Осыны ескере отырып, партия басшылығы АҚШ-тың Қытайдағы саяси бостандық пен адам құқықтарын қорғауын билікті бұзу әрекеті ретінде қарастырады.
АҚШ-тың Азия мен Африкада либералды демократия орнату әрекеті Қытай үшін стратегиялық мәселеден гөрі идеологиялық проблемаға айналды. Қазіргі кездегі демократиялық елдер Қытайдың сауда серіктесі болуы екіталай. Тіпті АҚШ бастаған мемлекеттер Қытайға қарсы альянстарға қосылуы ықтимал.
Бұл мәселеде Қытайдың қорқынышы кейінгі оқиғалардан соң сейілгендей болды. АҚШ-тың сарбаздары Ауғанстаннан бейберекет түрде шығарылуы және «Талибанның» елді тез жаулап алуы нәтижесінде АҚШ-тың бұрынғы президенті Джордж Буш айтқан Американың демократиялық «крест жорығы» сәтсіз аяқталды.
Бірақ АҚШ демократиялық жүйеге жаңа елдерді әкелмесе де, қазіргі альянс жүйесі өте күшті. Оның үстіне, Д.Байден оны одан әрі нығайтуға дайын. Мысалы, ол НАТО-ны жандандыруға барын салды. Ұлыбритания және Аустралиямен жаңадан қорғаныс және технология альянсы AUKUS-ты құрды. Үнді-Тынық мұхиты аймағындағы негізгі демократиялық елдердің («төрттік» деп аталатын Аустралия, Үндістан, Жапония және АҚШ) қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығын тереңдетті.
Одақтастармен тіл табысу – Байден мен экс-президент Дональд Трамптың Қытай саясатындағы басты айырмашылық. Бұрынғы Ақ үй басшысы кезінде альянста қарама-қайшылық туындаған еді. (Д.Трампқа дейін АҚШ-тың президенттері негізінен Қытаймен жақсы қарым-қатынасты сақтауға тырысты. Өйткені олар елдің экономикалық дамуы біртіндеп саяси өзгерістерге әкеледі деп есептеді).
Қытайды мұндай айырмашылық алаңдатады. АҚШ жалғыз өзі Қытайды еркіне жіберіп қоя алмаса да, басқа мемлекеттерді өз жағына шығарып, қуатты дипломатиялық қысым жасай алады. Оған қоса, Қытай АҚШ-тың альянсына төтеп бере алатын одақ құра алмайды. Әйтсе де ахуалдың бұлай өрбуі жағдайды тұрақтандыра алмайды, бірақ мұндай теңгерімсіздік Қытайдың сенімсіздігін арттырып, конструктивті түрде әрекет етуді одан сайын қиындатуы мүмкін.
Американың позициясына да біржақты сенуге болмайды. Д.Байденнің «Демократия үшін саммитінің» Қытайға қарсы жаһандық коалицияға шақыруы идеологиялық құрал ретіндегі кемшіліктерді көрсетіп берді. АҚШ-тағы демократияның полярлануы, дағдарысы және оған наразылық та ахуалға көмектеспейді. Бұған әлем бойынша коронавирустен өлгендер саны АҚШ-та көп екенін қосыңыз. Осылайша, «төбеден жарқыраған қала» бұрынғыдай сәулесін шашып тұрған жоқ.
АҚШ ежелгі Рим емес. Себебі қорғаныс пен дипломатиядан технология мен қаржыға дейінгі маңызды салаларда ерекше артықшылықтарын сақтап қалған. Бірақ тарихшы Эдвард Гиббон сипаттағандай АҚШ «шамадан тыс ұлылықтың табиғи және қашып құтылмас әсерінен» зардап шегеді. Америка демократиялық институттарын халқының қажеттіліктерін және әлемдік держава ретіндегі міндеттерін орындауға бейімдей алмады.
Түптеп келгенде, АҚШ күші кеткен держава. Оған енді өсіп келе жатқан мемлекет қарсы тұр. Бұл қауіпті де, ұзаққа да созылады. Ежелгі тарихшы Фукидид түсіндіргендей, Афинаның дамуы мен Спартадағы қорқыныш қанқұйлы Пелопоннес соғысына алып келді. Гарвард университетінің қызметкері Грэм Эллисон кейінгі 500 жылда осындай 16 жағдай болғанын атап өтті. Соның 12-сінде соғыс басталған.
Г.Эллисон «Фукидид тұзағы» деп атаған дағдарыстан құтылу үшін АҚШ джингоистік пікірталас пен манихейлік ойлаудан бас тартып, мегафонды дипломатияны дана және жасампаз мемлекет қайраткерлігімен алмастыруы керек. Мәселе Қытайға тізе бүгу немесе оны талқандау емес. АҚШ Қытайдың заңды алаңдаушылығы мен талпынысын мойындауы керек. Сондай-ақ соған сәйкес келіссөздер жүргізуге дайын болуға тиіс. (Ерте ме, кеш пе, Украинаға және НАТО-ның кеңеюіне байланысты Батыс пен Ресей арасындағы шиеленіске қатысты да солай істеуге мәжбүр болады).
АҚШ америкалық гегемонияның аяқталғанын мойындауға тиіс. Қазіргі көпполярлы әлемде әртүрлі саяси мәдениеттер мен жүйелер қатар өмір сүруді үйренуі керек. Кеңес Одағының идеологиялық жеңіліске ұшырауы либералдық демократияны алға сүйремеді. Тіпті Қытай кенеттен либералды демократияға айналса да, оның тарихи наразылықтары мен аумақтық ұмтылыстары қазіргі Ресейдегідей секілді сақталып қалады. Бұл тұрғыдан алғанда идеологиялық бәсекелестіктің мәні жоқ.
Шломо БЕН-АМИ,
Израильдің бұрынғы сыртқы істер министрі. Prophets Without Honor: The 2000 Camp David Summit and the End of the Two-State Solution кітабының авторы
Copyright: Project Syndicate, 2022.
www.project-syndicate.org
