«Атамекеннің» арнайы заңмен құрылғанына 8 жыл болды. Ел кәсіпкерлерінің басын біріктіріп отырған мұндай ұйымды құру тәжірибесі ТМД аумағында алғаш рет Қазақстанда қолға алынды. Мақсат – бизнес пен билік арасына алтын көпір орнату. «Атамекен» құрылғанға дейін елімізде бизнестің мүддесі мен құқығын қорғайтын 800-ге жуық түрлі қауымдастық болған. Олар шама-шарқынша жұмыс істеді. Бірақ олардың билікпен бетпе-бет отырып, тең жағдайда сөйлесе алатын құзыреті, мүмкіндігі болған жоқ. Бизнестің мүддесін де тиісті деңгейде қорғай алмады. Осы бір олқылықтың орнын толтыру мақсатында «Атамекен» дүниеге келді. Ұлттық палата – саяси мекеме емес, бұл – үкіметтік емес қоғамдық ұйым. Сондықтан оны қаржыландыру Үкіметке жүктелмеген. Ұйым өзін өзі қаржыландыруы керек. Яғни ірі кәсіпкерлерден түсетін ерікті жарналар есебінен қаржыландырылып келе жатыр.
Жалпы, «Атамекенді» құрарда әлемдік тәжірибені мұқият зерделедік. Оның ішінде Германия мен Францияның тәжірибесіне терең үңілдік. Бұл елдердегі кәсіпкерлер де біздің «Атамекен» секілді ұйымға топтасқан. Ұйым билікпен тең жағдайда байланыс орнатып, бизнес өкілдерінің мүддесін қорғайды. Дәл осы модельді бауырлас Түркия мемлекеті жақсы дамытқан. Біз негізінен Түркияның жүріп өткен жолын бағыт етіп алдық. «Атамекен» – әлемдік тәжірибенің жемісі.
Рас, әу баста «Атамекенге» күмәнмен қарағандар болды. Олардың қатарында депутаттар да бар. Сондықтан заң қабылдаған уақытта «Атамекенге» 5 жылдық өтпелі кезең белгіленді. Яғни ұйым бес жылда аяқтан нық тұрмаса, бизнестің мүддесін тиісті деңгейде қорғамаса, қысқасы бизнес пен биліктің арасына алтын арқау бола алмаса, Үкіметке «Атамекенді» таратып жіберу мүмкіндігі берілді. Ал егер белгіленген мерзімде бәрі ойдағыдай өріліп, көзделген нәтижелерге қол жеткізілсе, «Атамекеннің» құзыретін кеңейтіп, оның жеке ұйым ретінде дамуына жағдай жасау керек деген келісім болды. Ұйым бес жылда өзінің тиімділігін, қажеттілігін дәлелдеді. Мұның бәрін егжей-тегжей айтып отырған себебім, біз осы бір өтпелі кезеңнен өтісімен-ақ өзгеруге бет бұрдық. Яғни «Атамекеннің» трансформациясы Үкімет ұлттық палатаның құрамынан шыққан сәттен басталды. Ұйым заң аясында өз болашағын айқындап, бағыт-бағдарын белгіледі.
– Бұл қандай бағыт еді?
– Негізгі бағыт – елдегі әрбір кәсіпкермен тығыз байланыс орнату. Тиісінше, саласына, құрылымына, орналасқан аумағына қарамастан олардың мұң-мұқтажына құлақ асып, мәселесін шешуге ықпал ету. Біздегі бизнес түрлерінің мәселесі де сан алуан, бір-біріне ұқсамайды. Айталық, ірі бизнес мемлекеттік органдармен көп қарым-қатынас жасайды. Мұндағы салық саласының жұмысы да күрделі. Ал кішігірім дүкені, шағын кафесі бар кәсіпкерлердің мемлекеттік органдармен қарым-қатынасы мүлдем басқа сипатта болады. Қазақстанда 1,3 млн-нан астам кәсіпкер бар. Оның 90 пайыздан астамы микро және шағын бизнеске тиесілі. Олардың 30 пайызы сауда саласында шоғырланған. Едәуір бөлігін қызмет көрсету саласы құрап отыр. Өкінішке қарай, өндірістің үлесі аса көп емес. 280 мыңға жуық шаруа қожалығы бар.
Мен «Атамекен» туралы заң жазылып, қабылданған сәттен бастап осы ұйымның басшылығында жүрмін. Сондықтан «Атамекеннің» идеологиясын, негізгі мақсатын өзімнің ішкі жан дүниемнен өткіздім деп ашық айта аламын. Біздің негізгі мақсатымыз қазір жарна төлеп отырған ірі компаниялардың, ірі банктердің қаржысын шағын және орта бизнестің дамуына бағыттау болды. Оның ішінде ауыл бизнесіне басымдық берілді. Қысқаша айтқанда, ірі компаниялардың көмегімен елдегі шағын және орта бизнесті дамытуды көздедік. Қазақтың жалпақ тілімен түсіндірсек, «Атамекеннің» бар мақсаты осыған келіп саяды.
– Трансформация өтпелі кезеңнен кейін басталды дедіңіз ғой. Одан бері де үш жыл өтіпті. Нақты не өзгерді немесе нені өзгертпексіздер?
– Біз цифрлы заманда өмір сүріп жатырмыз. Сондықтан осыдан үш жыл бұрын «Атамекенді» өзгертудің бір ғана жолы бар екенін анық ұғындық. Ол – ұйымға цифрлы тұрғыдан трансформация жасау. Бұл туралы талай рет айтылды, жазылды. Былайша айтқанда, Kaspi.kz-тің деңгейіне жету. Жасыратыны жоқ, қазір Kaspi.kz кәрі-жасқа тегіс қолжетімді, ұғынықты әрі қарапайым. Біз де «Атамекеннің» жұмысын дәл осындай цифрлы форматқа көшіруді мақсат тұттық және сол жолда бірнеше жыл бойы қыруар жұмыс тындырылды. Әсіресе, соңғы бір жылда осы жобамен мықтап айналыстық. «Атамекеннің» әрбір кәсіпкерге цифрлы қызмет көрсететін ұйымға айналуы үшін тер төктік. Оның ішінде ең алдымен, негізгі басымдықты шағын және орта бизнеске беріп отырмыз.
Цифрлы жобамызды 2022 жылы іске қосып, елдегі кәсіпкерлердің кем дегенде 70-80 пайызын, яғни 1 млн-ға жуығын цифрлық қызмет көрсету форматымен қамтуды жоспарлаған едік. Жобаның тұжырымдамасын өткен жылдың 29 желтоқсанында аяқтап, бекіттік. 2022 жылдың басында жұртшылыққа жария етуіміз керек еді. Бірақ қаңтардағы оқиғалар килігіп кетті. Қазір ұлттық палатаның кезектен тыс съезіне дайындалып жатырмыз. Осы шараның алдында біздегі жаңашылдықтардың таныстырылымын жасаймын. Съезге келген кәсіпкерлер өз бағасын береді, ойларын ортаға салады деп сенемін. Бұл ретте «Атамекеннің» трансформациясына қатысты әңгіме соңғы уақыттағы оқиғалардан кейін басталмағанын баса айтқым келеді.
– Сіз айтып отырған цифрлы жоба қалай жұмыс істейді? Артықшылығы неде?
– Жоба деп отырғаным Kaspi.kz секілді мобильді қосымша. Ол ауылдағы, қаладағы кәсіпкерлердің бәріне қолжетімді болмақ. Қосымша әркімге қажетті қызметті ғана ұсынады. Кәсіпкер қосымшаға тіркеледі. Қажетті деректерді енгізеді. Міне, сол деректердің негізінде кәсіпкерге қажетті мемлекеттік қызметтердің бәрі цифрлы форматта ұсынылады. Бұл жерде басы артық дерек, қызмет болмайды. Екінші жағынан кәсіпкермен кері байланыс жолға қойылады. Бұл жоба Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасымен үндесіп жатыр. «Атамекеннің» осынау цифрлы экожүйесін Президент тұжырымдамасын іске асырудың нақты тетігі десек те болады. Яғни кез келген кәсіпкер билікке өз ойын қосымша арқылы жеткізе алады.
Осы орайда «Атамекеннің» кәсіпкерлерге арналған тағы бір жобасы туралы аз-кем айта кетудің реті келіп тұр. Қазақстанда «Азаматтарға арналған үкімет» жұмыс істейтіні белгілі. Біз халық пен кәсіпкерлерге көрсетілетін қызметті қабаттастырмау үшін «Кәсіпкерлерге арналған үкімет» жобасын ұсындық. Мұны Президент қолдады, тиісті тапсырмалар берді. «Кәсіпкерлерге арналған үкімет» бизнеске қатысты қызметтердің бәрін қамтиды. «Даму» қоры, «Бәйтерек» холдингі ұсынатын қызметтер де осында шоғырланбақ. Осылайша, бизнес өкілдері артық жүгірістен арылып, алтын уақытын үнемдеуге мүмкіндік алмақ.
Әлбетте, «Атамекен» кәсіпкерлердің ұйымы болған соң, біз дайындаған цифрлы қосымшаның игілігін ең алдымен, палата мүшелері көреді. Дегенмен бұл жоба арқылы 2-3 млн адамды қамтуға болады. Яғни сервисті кәсіпкерлер ғана емес, бизнес бастауға ниетті адамдар, оның қыр-сырын үйренгісі келетіндер де пайдалана алатындай етіп істеуге мүмкіндік бар. Қосымшада кәсібін әлі бастамаған азаматтарға да тиісті ақпараттар ұсынылады.
Жалпы, Қазақстанда бизнеске арналған мемлекеттік қолдау шаралары көп. Өкінішке қарай, соның бәрі діттеген жерге жетпей жатыр. Айталық, жұмысқа тұру үшін Жұмыспен қамту орталықтарына бару керек. Бірақ қаланың қиыр шетінде тұратын адам қаланың екінші бір бұрышында орналасқан мекемеге бармайды. Мұндай мекеменің бар екенін, қайда орналасқанын білмейтіндер көп. Орталықты іздеп барған күннің өзінде тиісті ақпаратты ала алмай, алса да түсіне алмай қиналатындар бар. Міне, біз ұсынып отырған сервис жұмыссыздардың, өзін өзі жұмыспен қамтығандардың, жеке қосалқы шаруашылық иелерінің, кәсіпкерлердің тиісті ақпараттарды және мемлекеттік қызметтерді алуын жеңілдетеді әрі жеделдетеді. Мақсат – әр адамға ғана керекті деректі жинақтап ұсыну. Цифрлы қосымшадағы іздеу тетіктері де қарапайым әрі ұғынықты.
Жоғарыда «Атамекен» ұсынған қосымшаның кәсіпкерлермен кері байланыс орнатуда маңызы зор екенін айттым. Осыны нақты мысалмен түсіндіріп өтейін. Айталық, ауылдағы кәсіпкердің бірі мемлекеттік мекемеге цифрлық қосымша арқылы салықтық есебін тапсырды делік. Бірақ мұнымен іс бітпеуі мүмкін. Салық инспекторы кемшілік тауып, құжатты кері қайтаруы ықтимал. Мұндай кезде тиісті ақпарат қосымшаға келіп түседі, кәсіпкер бірден хабардар болады. Яғни бүкіл процесс ашық жүреді. Кімнің немен, қалай айналысып жатқаны ашық көрсетіледі.
Қазақстандағы сауданың шамамен 30-40 пайызы «көлеңкелі айналымда» екені белгілі. Әсіресе, базардағы сатушылар сауданы қолма-қол ақшамен жасайды. Соның бірден-бір себебі сатушылардың салыққа үрке қарайтындығы. Олар салық органдарымен қарым-қатынасқа түсуге қорқады. Қағаз толтырудан қашады. Сондықтан оларды сүйемелдеу керек. Кәсіпкерді салық органдарымен, нақтырақ айтсақ шенеунікпен бетпе-бет қалдырмауымыз керек. Міне, осындай жағдайларда «Атамекеннің» жер-жердегі мамандары қос тараптың жұмысын реттейді. Ұсынылып отырған мобильді қосымшада кәсіпкердің кез келген шағымы ескеріледі, соған сәйкес көмек те беріледі. Ол үшін бір ғана тетікті басып, проблеманы баяндау жеткілікті. Кәсіпкердің шағымы автоматты түрде біздің базаға келіп түседі. Кәсіпкер мұны қосымшаның көмегімен бақылап отырады.
– Жоғарыда сіз айтқан 1,3 млн-нан астам кәсіпкердің қаншасы қазір «Атамекенге» жарна төлеп отыр? Мұны сұрап отырғаным, желідегі жұрттың дені дәл осы жарна мәселесіне наразылық білдіруде.
– Әлеуметтік желі – жақсы құрал. Бірақ мұндағылардың көбі істің байыбына бармай байбалам салады. Эмоция басым. Бір қызығы, жарна мәселесін көтеріп отырғандар кәсіпкерлердің өздері емес. Ал шындыққа жүгінсек, 1,3 млн-нан астам кәсіпкердің 2 пайызы ғана, яғни 20 мыңнан астамы заңға сәйкес жарна төлеуге мәжбүр. Әлбетте, бұлардың бәрі – ірі бизнес субъектілері. Жарна мөлшері заңға сәйкес ұлттық палатаның құрылтайында бекітіледі. Соңғы үш жылдағы жағдайға назар аударсақ, жылдық қаржы айналымы 170 млн теңгеден асатын кәсіпкерлер ғана жарна төлеуге міндеттелген. Бұл санатқа жататындар көп емес. Онда да «жарнаны неге төлемедің» деп қысым жасалмайды. Салық инспекторлары қадағаламайды. Бұл жұмыс жергілікті орындардағы «Атамекеннің» мамандарының хабарласуы, еске салуы арқылы жүргізіледі.
– Өкінішке қарай, Тәуелсіздіктің 30 жылында қазақтар, оның ішінде ауыл адамдары отандық бизнеске еркін бойлай алмады. Нарық бәріне бірдей қолжетімді болған жоқ. Біздің елдегі кейбір келеңсіздіктерге осы бір фактор да белгілі бір деңгейде кері әсер етті деп ойламайсыз ба?
– Сұрақтың төркінін түсіндім. «Қаңтар қасіретін» айтып отырсыз ғой. Иә, өкінішке қарай, бұл жолы адам қаны төгілді. Кейде қоғамның, елдің дамуы үшін мұндай жағдайлардың серпіліс әкелетіні бар. Қаза болған адамдар осы жолда өздерін құрбандыққа шалғандай көрінеді. Әрине, мұндай әңгімемен баласынан айырылған ата-ананы жұбата алмасымыз анық. Бірақ тарихи тұрғыдан қарағанда осы пікірге илануға тура келеді.
Қазақтың жақсы қасиетінің бірі – соңғы малын сойса да, баласын оқуға жібереді. Өзім ауылда қалсам да, балам ел қатарлы азамат болса екен деп армандайды. Бұл өте жақсы қасиет. Мен де ауылда өстім, шал-кемпірдің қолында тәрбиелендім. Мен де ауылдан әке-шешемнің жолыма деп жинаған сүт-майын, құрты мен етін арқалап қалаға келген көп қазақтың бірімін. Зырғып жылдар өтсе де, дәл осы жағдай әлі өзгерген жоқ. Себебі қаңтарда қаза тапқандардың, жапа шеккендердің дені білім алуды көздеп, жақсы өмірді аңсап ауылдан қалаға келген жастар. Бірақ қалаға келген ауыл жастарының көбі жұмыс таба алмайды, кәсіп аша алмайды. Қаланың қызығы баурап алған соң, ауылға да қайтқысы келмейді. Қаланың өмірі ауылмен салыстырғанда әлдеқайда қызықты. Бірақ қалада бәрі қымбат қой. Тұрақты жұмыс болмаған соң, күн көрудің өзі үлкен мәселеге айналады. Кешегі қаңтарда талап-тілектерін айтып көшеге шыққан да солар. Өкінішке қарай, үнін билікке бейбіт түрде жеткізгісі келгендерді теріс пиғылды топтар өз мақсаттарына, өз мүддесіне пайдаланып кетті. Сондықтан жастар мәселесіне ерекше көңіл бөлу керек. Соның бір жолы – біз ұсынып отырған жоба. Ол жастардың кәсіпті меңгеруіне жаңаша серпін бермек.
Рас айтасыз, 30 жыл ішінде қаракөздеріміздің көбі бизнес нарығынан өз орнын таба алмады. Әрине, жағдай жаман деп те айта алмаймыз. Жетістіктеріміз де жетерлік. Президент айтқандай, өткенімізге балта шабуға болмайды. 1,3 млн кәсіпкер аспаннан салбырап түскен жоқ. Олардың ішінде Кеңес өкіметі құлағаннан кейінгі қиын кезеңдерді еңсеріп, қазіргі күнге жеткендер де бар. Дамыған елдерде экономиканың 60-70 пайызын шағын және орта бизнес құрайды. Біз де осыған ұмтылуымыз керек. Сонда ел экономикасы да тұрақты әрі мығым болмақ. Қазір Қазақстан экономикасындағы кәсіпкерліктің үлесін 30 пайызға енді ғана жеткіздік. Көрсеткішті әлі екі-үш есе өсіруіміз керек. Біздің елге 3-4 млн кәсіпкер көптік етпейді. Мұншама кәсіпкер қайдан келмек дейсіз ғой. Олар өз ішімізде жүр. Соларға мүмкіндік жасалуы керек. Көбі «бизнес – байлардың қолы» деп ойлайды. Кәсіп ашуға қажетті қаражаттың жоқтығынан, бойдағы қорқынышты билей алмағандықтан адам осындай ойға қалады. Цифрлы экожүйе мәселелердің бәрін реттемек. Адамдарға кәсіп ашқан кезде сүйемелдейтін, иек артуға болатын сервис қажет.
Бизнесте қазақтар неге аз? Жалпы, біз салмақты, байсалды халықпыз. Сөз жоқ, мұның бәрі асыл қасиет. Бірақ бизнес үшін кейде пысық болу керек. Бұл бір. Екіншіден, біздің елде қазақтардың бизнес нарығында тұрақтап қалуына жеткілікті жағдай жасалған жоқ. Мұны мойындауымыз керек. Әр кәсіпкерге жеке көңіл бөлінбеді, оларды сүйемелдей алмадық. Оның ішінде бизнестен бақ іздеген ауыл адамдарына қолдау көрсетілмеді. Қаладағы игілік ауылға жетпеді. Біз осыны ескеріп «Бастау» жобасын қолға алдық. Сол арқылы ауыл кәсіпкерлігінің бойына қан жүгірді. Жоба үш аптаның ішінде ауыл адамдарына кәсіп бастаудың жолын көрсетеді. «Бастау» арқылы жылына 30 мың адам оқиды. Оның жартысынан астамы бизнес жоспарын қорғап шығады. Одан кейінгі шаруа – несие алып, кәсіп бастау. Міне, осы процестердің бәрінде ауыл адамдарын сүйемелдеу маңызды.
«Қаңтар қасіреті» көп жайдың бетін ашты. Көшеге шыққан да, күнін көре алмай отырған да, нарыққа ілесе алмай жүрген де, билікке үн қатқан да, ашынған да, жылаған да – қазақ, өзіміздің ағайын, өзіміздің бауыр. Сондықтан дәл қазір менің азамат ретіндегі, «Атамекеннің» басшысы ретіндегі міндетім – цифрлы сервисті ауылға жеткізу. Өкінішке қарай, шенеуніктердің бұған жол беретін түрі жоқ. Кедергі келтіріп отыр. Әйтпесе, біз цифрлы жобаны осы жылдың бірінші тоқсанында-ақ бастауға әзірміз.
– Мұнысы қызық екен. Жағдайды тарқата айтыңызшы, цифрлы жобаны енгізуге кім, неге қарсылық танытып отыр?
– Цифрлы жобаны енгізуге «Даму», «Бәйтерек» секілді құрылымдар қарсы. Өзге құрылымдардың, мекемелердің базалары «Атамекен» ұсынып отырған қосымшаға қосылуы керек. Ал цифрлы жоба біраз дүниенің бетін ашып бермек. Ол жердегі басты қағида – ашықтық. Ештеңені жасыра алмайсыз. Жалпы, елдегі жемқорлықтың тамырына балта шабатын да дәл осы цифрлы жүйелер. Ендеше, одан қашпауымыз керек. Биыл Үкімет басшысы ауысты. Осыны пайдаланып, «Даму» қоры мен «Бәйтерек» холдингі 2021 жылдың 29 желтоқсанында базаларды өзара интеграциялау туралы қол қойылған келісімнің күшін жоюға тырысып бағуда. Премьер-Министрдің атына арнайы хат та жолдаған екен. Шыр-пыр болып отырғаны жаңа жоба оларға тиімсіз.
Сондықтан қазір орын алып жатқан жағдайларды Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевқа жеткізгім келеді. Осы сұхбатты, ондағы айтылған дүниелерді Президент оқыса деймін. Біздің үніміз Мемлекет басшысына жетсе екен. Себебі қазір халық Президентке зор сенім артып отыр және үлкен үміт күтіп отыр. Мемлекет басшысының әділдікке, ақиқатқа деген көзқарасы да бөлек. Қазір еліміз өзгеше дамуға, өзгеруге тарихи мүмкіндік алып отыр. Бірақ Президент пен елдің арасында әкімдер мен министрлерден тұратын үлкен аппарат барын ұмытпау керек. Кейде билік пен бұқара арасына алтын көпір болуға тиіс кейбір әкімдер мен министрлер көптің мүддесіне қарсы әрекет етеді. Президентке көп дүние жетпей жатады. Өкініштісі де сол.
Біз ұсынып отырған жобалар Мемлекет басшысының «Халық үніне құлақ асатын мемлекет», халықтың әл-ауқатын жақсарту, елдің езілген еңсесін көтеру секілді ізгі мақсаттарымен үндесіп жатыр. Иә, Президентті бәріміз қолдаймыз. Бірақ құр сөзбен іс бітпейді ғой. Мемлекет басшысының саясатына нақты іспен қалай қолдау көрсете аламыз? Осы жағын да ойға алу маңызды. Жыл басынан бері Президент батыл шешімдер қабылдап, халыққа қандай бағыт-бағдарды ұстанатынын анық байқатты. Енді сөзден іске көшу керек. Халық нақты істерді күтіп отыр және бұған жұмсалатын уақыт та тығыз екенін қаперге алған жөн. Сол себепті «Атамекен» Президент тапсырмаларын орындауға, Мемлекет басшысына тірек болуға әзір екенін жеткізгім келеді.
– Әңгімеңізге рахмет. Бастамаларыңыз берекелі болсын!
Әңгімелескен
Фархат ҚАЙРАТҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
