Вьетнам соғысына қатысқан қазақ

«Жазмыштан озмыш жоқ». Жаратушы Жаббар иеңіз маңдайыңызға не жазды, соны көресіз. Бұл тек екі аяқты пендеге қатысты тәмсіл емес. Тұтас халықтың тағдырына да осындай жағдаяттар әсер етіп жатады. Бір ұлттың ішінен екіге жарылып, бір-біріне мылтық кезейтін тұсы да Алла тағаланың қалауынан шығар-ау. Әйтпесе, бір үйдің екі баласы бірін-бірі жау көретіндей не болыпты?! Әрине, саясаттың салқындығы, көзқарастың алшақтығы, дүниетанымның бөлектігі деген сияқты түрлі сылтауды алға тартуға болады. Бірақ оның өзі жазылып берген тағдыр екенін әсте естен шығармасақ керек. Қазақ жұрты Вьетнам соғысы туралы не біледі? Бір елдің ортасына құрт түсті. Қақ айырылды. Бір жағын Қытай мен КСРО қолдады. Екінші жақтағылардың қолтығына АҚШ су бүрікті. Содан қиян-кескі шайқас басталды. Шамалап алғанда, біздің Вьетнам соғысы туралы білеріміз осы ғана. Ал сол соғысқа қатысқан қазақ бар десе, сенер ме едіңіз? Ондай адам бар. Вьетнам соғысына қатысқан жалғыз қазақ және қазақстандық азамат Қызылорда облысында тұрады. Майдангер Қызылордадағы медицина училищесін тәмамдаған Иса Бисеновті әскерге алады. Оған дейін Исекең шаңырақ көтерген екен. Бірақ ол кезде өкімет мұндайға қарамайды. Алдына салып әскерге апарады. Ол Отан алдындағы борышын өтеуге кетіп бара жатқанда жас келіншектің қолында он бес күндік шақалақ қалыпты. Бұлар Ленинградта борышын өтеп жүреді. медучилищені бітірген маман қай жерде де керек. Бір дивизионның дәрігері қызметін атқарады. 1965 жылы командирі шақырып алып мән-жайды түсіндіреді. Кеңес өкіметі Вьетнам соғысына қолдау білдіру мақсатында бір полк әскер жібергелі отыр екен. Солардың қатарында Иса Бисеновтің бары да айтылады. Әскери тапсырма талқыланбайды, орындалады. Айтылды, бітті. Содан бұларды үш ай дайындықтан өткізеді. Сонан соң үстеріне қарапайым азаматтық киім беріп, қалталарына дипломаттық төлқұжат салып, Вьетнамға аттандырады. Барлығын әскери киіммен, сән-салтанатымен апаруға мүмкіндік жоқ. Қауіптің сұрқы сұмдық. Сондықтан Кеңес әскерінің басшылығы осындай қадамға барады. – Біз ракеталық атқыштар полкы құрамында болдық. Америкалық ұшақтар қаз-қатар тұрып шабуылдайды екен. Төбеден төніп келгенде дүниенің бәрін жалмап жіберетіндей әсер қалдыратыны бар. Сондықтан оларды жерден ракетамен атып құлатуды мақұл көрген. Бастапқыда, ойымыз іске асты. Іркес-тіркес келе жатқан жау ұшақтарын жерден бір ғана ракетамен атып құлатуға мүмкіндік болды. Солай жасадық та. Кейіннен олар да соғыс тәсілін меңгере бастады. Бұрынғыдай бірігіп ұшпайтын болды. Енді бір-бірден шабуыл жасайды. Бұл кезде бір ракета бір ұшаққа тиесілі еді. Онда да біздің атқыштар полкы жау ұшақтарын аттап бастырмайтын. Соғыс дегеннің өзі ойын ғой. Америкалықтар да ойынның әдісін тез меңгеріп алды. Ұшақты нысанаға алып, ракетаны аспанға жібере саласың. Осы сәтте көкте келе жатқан ұшақ бірден жерге қарай құлдилап кетеді. Ракета адасып қалады. Осындай сәттер жиі қайталанып, біраз мазамызды алды. Сонан соң басшылық бір ұшаққа екі ракета шығындауға рұқсат берді. Ұшақ бірінші ракетадан қашып құтылғанмен, екіншісіне тап келетін. Міне, шырағым, осындай соғыстың сойын көрдік,– дейді бүгінде жетпістің төртеуіне келген Иса Бисенов ақсақал. Алғашында олар вьетнамдық сарбаздарды алты ай бойына оқытқан. Ракетаны ор­наластыру, оны ату секілді соғыс әдіс­теріне машықтандырған. Кейіннен солармен бірге соғысқа араласқан. Вьетнамда Қазақ­стандағыдай кеңінен жайылып жатқан жер жоқ. Сондықтан ракеталарды елді мекендердің ішіне орналастыруға тура келген. Сосын бүгін соғысқан жерде ертеңіне тұруға болмайды екен. Өйткені, ракетаның қуаттылығы сол, айналасындағының бәрін күйдіріп жібереді. Осыдан соң тығылып ұрыс жасауға ешқандай жағдай болмайды. Ал қарсы беттегілер сені қалпақпен соғып алады. Күнде әр жерге тұрақтап, қашып жүріп ұрыс салған. Сондай күндердің бірінде бұлар жатқан жерге снаряд түседі. Тура келіп тимегендігін айтыңыз. Онда бүгінде Иса Бисенов ортамызда болмас еді. Қиғаштап келіп соққан. Бұрқ ете қалған топырақты ғана көріп үлгеріпті сарбаздар. Естерін жиғанда қалың топырақтың астында жатқанға ұқсайды. Содан ауыр жарақат алып ауруханаға түседі. Ми шайқалған. Жараланған. Иса Бисенов Вьетнамда бір жарым жылға жетпейтін уақыт соғысқан. Сосын барып қайтқан. Онда да бірден елге келмеген. Бұлар қатысқан соғыстың құпиялығы өте жоғары еді. Сондықтан соғыстан келген сарбаздар тағы да үш ай әскери борышын өтеген. Содан кейін барып қана оларды елдеріне жіберген. Соғысқа қатысқаны, қандай әрекеттер жасағаны туралы ешкімге ештеңе айтпау тапсырылады. Әскери билеттеріне Вьетнамдағы соғысқа қатысты деген мөр басылмаған. Тіпті, біздің кейіпкерімізге «Ерлігі үшін» медалі берілген екен. Оның өзі нөмірсіз. Елге келгесін құрбы-құрдастарына дастар­қан жаяды. Қармақшының Қуаңдария ауылында. Бір жағы қуаныштың, екінші жағы бойға түскен жүз граммның күшімен Бисенов қайда болғанын айтып қояды ғой. Ертесіне КГБ-ның қызметкерлері шақырып алып, бір күн бойын­да терісін илепті. «Құдая тоба, олардың қиян­дағы ауылда да құлақтары болады екен ғой. Содан кейін соғыс туралы жақ ашпадым. Тек Ауған соғысынан кейін ғана бізге айтуға рұқсат берілді. Сонан бері Вьетнам соғысының ардагері екенімді ашық айта бастадым»,– дейді Иса ақсақал. Иә, ол Вьетнам соғысына қатысқан жалғыз қазақ. Қанды оқиғаның қақ ортасында болды. Сондай қан қасаптан аман шығып, елге оралды. Еңбек етті... Дәрігер Вьетнам соғысының ардагері ұзақ жылдар бойы Қармақшы ауданына қарасты Қуаңдария ауылындағы аурухананы басқарды. Қазіргідей бірнеше қабатты еңселі ғимарат болмаса да, ауыл ортасындағы бұл мекеме алыстан көзге түседі екен. Басы ауырып, балтыры сыздаған адам осы жерден жанына шипа табатын болған. Екі мыңдай халқы бар шағын ауылдың дәрігері Қызылдың қойнауындағы малшы ауылдарды да аралап, жүздеген шақырым жол жүріп, шопандар денсаулығын бақылайды. Ауылдың ақкөңіл адамдары Бисеновтен асқан білгір дәрігер бар дегенге сенбеген дейді сол кезде. Кәріліктің кесірінен жиі ауырып қалатын ата-әжелердің өзі оның «ертең құлан-таза жазылып кетесіз» деген бір ауыз сөзінен қуат алыпты деседі. Көңіл сұрай келгендер де: «Иса доғдыр біліп айтады, көп ұзамай сауығып кетеді екенсіз», деп тарқасатын болған. Халықтың осыншалықты ықыласына бөлену үшін қаншалықты тер төгу, еңбек ету керектігін сол құрметке ие болғандар ғана білетін шығар. Ақ халатына дақ жұқтырмай, ауылдық аурухананы ұзақ жылдар бойы басқарған дәрігердің өмір жолы соғыстан кейін осылай өрбіді. – Сұрапыл соғыста жинаған тәжірибем кейінгі еңбек жолымда іске жарады. Ауыр науқастың шалғайдағы ауылдан аудан орталығындағы мамандарға аман жеткізілуі алғашқы көмектің сауатты көрсетілуіне байланысты. Бірде Қызылқұмдағы жайлаудың бірінде қолын трактор шайнаған жігіттің өмірін құтқарып қалуға тура келді. Аудан орталығына жеткенше қанды тоқтату керек. Бірақ қысқышты 2 сағаттан артық байлауға болмайды. Осындайда әскердегі қанды оқиғаларда қолданылған әдістерді пайдаландым. Зардап шегушінің майда тамырларын байлап, санитарлық авиацияға тапсырдым,– дейді Исекең. Қазіргі күні Иса Бисенов Қармақшы ау­дан­­дық медицина ардагерлерінің ұйымын бас­­қарады. Өзі қырық жылға жуық еңбек еткен саланың қыр-сырын, әріптестерінің мұқ­таж­дықтарын жетік білетіндіктен, қоғамдық жұмыс­ты атқарып жүр. Отбасының қаржысына өзі туып-өскен Қуаңдария ауылына мешіт салды­рып, имандылық жолында да игі іс тындырды. Ардагер «Жалғыздың үні шықпас». Бұдан ары қарайғы әңгімеміздің сыр-сипатын осынау бір ауыз сөзге сыйдыра салуға болатындай. Иса Бисеновтің еңбек ардагері екенін ешкім жоққа шығармайды. Бірақ соғыс ардагері ретінде еш жер мойындамай келе жатқан тәрізді. Мысалы, Ауған соғысының бірқатар қауымдастықтары бар. Мемлекет тарапынан оларға түрлі жеңілдіктер де қарастырылған. Тіпті, екінші Дүниежүзілік соғысқа қатысушылармен теңестірілген. Ал Вьетнам соғысына қатысқан жалғыз қазақ Иса Бисеновтің ондай бірде-бір жеңілдігі жоқ. «Қайта облысқа Қырымбек Көшербаев келгелі еленіп-ескеріліп жатырмын. Оған дейін үнім де, шаңым да шықпап еді» дейді Иса ақсақал. Былтыр сәуір айының басында Қызылордаға Вьетнамның Қазақстандағы Төтенше және өкілетті елшісі Нгуен Ван Хоа арнайы ат шалдырды. Сол сапарында елші ағынан жарылып, сонау бір кезеңде өз халқына демеу бергені үшін Иса ағамызға жылы лебізін білдірді. Осыдан кейін Иса Бисенов бәйбішесімен бірге Вьетнамға барды. Ол жақта соғыс ардагерін Вьетнам басшысы арнайы қабылдапты. – Президент Чыонг Тан Шанг қабылдап, достық рәуіште әңгіме өрбітті. Сол жылдардағы біздің көрсеткен көмегіміз үшін өз халқының атынан алғысын арнады. «Бүгінгі қол жеткен жетістігімізге сіздердің де үлестеріңіз бар. Сіз секілді жаужүрек ұлдар вьетнамдықтарға қаншама жақсылық жасады. Осы үшін шексіз ризашылығымызды білдіреміз», деді Президент бізбен жүздесу барысында,– дейді ардагер. Ол Вьетнам Премьер-министрінің қолы қойылған «Құрмет грамотасы» мен «Достық» медалінің иегері. Сондағы «Құрмет кітабына» есімі таңбаланған қазақ. Ал Қазақстанда Иса Бисеновке ондай құрмет көрсетілді десек, қателесер едік. Тіпті, өзі қанша жылдан бері еңбек еткен, табан ақы, маңдай тері сіңген Қармақшы ауданының құрметті азаматы деген де атағы жоқ. Айналайындар-ау, Вьетнам соғысына қатысып, елге келіп, ерен еңбек сіңірген ардагерді Қазақстанның әр ауданынан таба бермейсіңдер ғой. Әркімге беріліп жатқан «құрметті азамат» деген атаққа Иса Бисеновтің лайық екенін аудан басшылығының есіне салғымыз келеді. Осыдан үш жыл бұрын азды-көпті еңбек қылған адамдардың барлығына «Тәуелсіздіктің жиырма жылдығы» деген мерекелік медаль тапсырылды. Ондай марапат Иса Бисеновке берілмепті. Ақсақал осыны айтқанда, бізді ұят қысты. Мәселе атақ-даңқта емес қой. Ардагер «қарнының ашқанына емес, қадірінің қашқанына» қапа болады. Заң бойынша Иса Бисеновті Ұлы Отан соғысы ардагерлерімен теңестіруге болады. Бірақ оны орындауға құлықты адам болмай тұр. Жалғыз адамның жанайқайы тиісті жерге жетпей жатса, не шара?! Дегенмен, мұның да оңай жолы бар көрінеді. Мәселен, Иса Би­сеновке «Парасат» ордені берілген жағдайда ол өзіне тиісті мәртебені иеленеді екен. Осы жағ­дайды ескере отырып Қармақшы ауданының әкімі Нәжмадин Шамұратовқа аудандық ардагерлер кеңесінің төрағасы мен емхананың бастығы өтініш түсірген. Бірақ аудан басшысы бұл өтініш­терге құлақ аспапты. Немкетті қарады ма, әлде Иса ақсақалды лайықсыз санады ма, ол арасы бізге белгісіз. Аудан әкімі сол өтініштерді негізге алып жоғарыға ұсы­ныс жасай салуға қиналса керек. Қалай болғанда да Вьетнамның Президенті арнайы шақырып қабылдаған, облыс әкімі үлкен ілтипат көрсеткен ардагердің шаруасына атүсті қараған әкімнің әрекетін дұрыс дей алмаймыз. Бүгінде жасы жетпістен асқан ардагер Әлияш апамызбен бірге 7 бала, 22 немере мен 2 шөберенің қызығына кенеліп отыр. Әскерге аттанғанда тұңғышы Сағындықтың дүниеге келгеніне он бес күн ғана болғанын жоғарыда айтып едік. Ақсақалдың бүгінде біреуден ілгері, біреуден кейін өмір сүріп жатқан қоңырқай ғана тіршілігі бар. Осы өміріне шүкіршілік қылады. Дейтұрғанмен соғыстағы еңбегі ескеріліп, соған сәйкес құрмет көруді де армандайды. Ал ардагердің арманы жекелеген адамдардың қолында. Тек соны орындауға ынта керек. Бар болғаны осы ғана... Ержан БАЙТІЛЕС, «Егемен Қазақстан». Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы.