Алғашқы аштық басталғанда Мәриям апай небәрі 14-15 жаста. Ел басына нәубет болып төнген жаппай ашаршылықты өз көзімен көріп, ет-жүрегімен сезінген тағдырлы ақын өмірінің сол бір қасіретті кезеңін «1921 жылы «тырысқақ» деген үрейлі сыбыс естіле бастады. Артынша «пәлен ауыл, түген ауыл қырылып қалыпты» тәрізді хабарлар жетті. Аурудың апаты біздің ауылға да жетті. Ел қаралы, қайда барсаң да жылап-сықтау. Осындай жағдайда Қостанайға жақын, Ботпаншық деген өткелдің аузында Нысанбай ауылына келін болып түстім. ...Иесіз қалған үйлердің біреуін тігіп қойған екен, екі-үш әйел мені сол үйге енгізді. Дауыс қылған әйелдердің «қызығыңды көрмедік, қаралы болдық, жаралы болдық» дегені әр тұстан естіледі. ...Сол жылы егін шықпады, ел ішін аштық жайлады, халық қатты күйзелді. Әлі есімде, Тобылдан су әкеле жаттым, анадай мұздың үстінде итшана сүйреткен шоғыр адам. «Сірә, Қырықбойдақ, Бағланнан келе жатқан болу керек, сол жақта аштық мүлдем қатты көрінеді», деді біреу. Айтқандай, сол жақтан босқандар екен. Он шақты адам. Үйді-үйге бөліп, дереу естерін жиғыздық. Шаналарын шошалаға қойды, артынан білсек, онда аштан өлген балалары екен. ...Адамдар таңертеңнен кешке шейін Тобылдың жағасында, қоға да қиналғанда тамақ, жұрт жұлып тамырын азық қылады. Дүниеде ешкімді бір үзім нанға телміртпесін. Бір үзім нанға баласын айырбастағандар да болған», деп еске алыпты.
Бүгінде Қостанай төңірегінде Нысанбай дейтін ауыл жоқ. Оның орнында кезінде Долгий, Красный Октябрь деп аталған, кейін еліміз тәуелсіздік алған соң Алтындала болып жаңарған елді мекен тұр. Алтындаланың көнекөз қариялары бүгінге дейін «Мәриям апа осы ауылдың келіні еді» деп отырады.
М.Хәкімжанова естелік әңгімесінде «1949 жылы командировкамен елге бардым. Танитындардың көбі аштықтан қырылғанын сонда естідім. ...Төрт-бес ауылдың жұрнағынан біреуі қалды ма, қалмады ма, қайдам. Елімізді есеңгіреткен алапат жағдай еді ғой, есебіне кім жетіпті, белгісіз», дейді.
Ақын айтып кеткен ашаршылық құрбандарының біразы қазіргі Алтындаланың шетіндегі қорымда, көлемі алты қанат үйдің орнындай үлкен төмпешіктің астында жатыр. Әйел де, ер де, шал-кемпір мен сәби-нәресте де – бәрі-бәрі бір шұңқырға көмілген. Бүгінде топырағы шөгіп, әбден аласарып қалған аштар моласы кезінде кәдімгідей биік болыпты. Қозы баққан ауыл балалары «Тау менікі! Тау менікі!» деп әлгі молаға қарай жүгіріп ойнайды екен. «Тауға» шығып төмен сырғанағанды қызық көреді. Ненің үстінен сырғанап жүргендерін қайдан білсін?! Олардың ойынын үлкендер көріп қалса, «Әй, жүгірмектер! Ол жерде өздерің сияқты балалар жатыр. Шықпаңдар үстіне!» деп ұрсып, қуатын көрінеді.
Осы ауылдың тұрғыны, қазір облыстық ауруханада көлік жүргізуші болып жұмыс істейтін Әділхан Оташев 2017 жылы зиратты жуан шынжырмен қоршап, басына белгі тұрғызыпты. Белгінің үстіндегі шалқақ жарты айдың астында темірден иілген бос шаңырақ, одан төменірек бос бесік бедерленген. Ал құлпытаста «1932 жылғы аштық құрбандарына Бақыт Салыққызының демеушілігімен қойылған ескерткіш. Анасы Сара Нұрмағанбетованың өсиетімен» деген жазу бар.
– Қаншама шаңырақ қаңырап қалды, ал бос бесік қаншама. Бұл көп ұрпақ жоғалды дегенді білдіреді. Бақыт апам бізге нағашы болып келеді. Бірде әке-шешеме дұға оқытқым келеді. Маған көмектесші, өзім жүре алмаймын» деді. Осылайша, әңгімеден әңгіме шығып, Ол кісі: «Анамның арманы еді. Бала кезімде үнемі «Әттең-ай, жағдайым жоқ, жағдайым болса, осы жерді мал кірмейтіндей, адам баспайтындай етіп қоршатып тастар едім. Бір белгі қояр едім» деп отырушы еді. Анамның арманы орындалмай кетті. Енді оны менің де орындай алатын түрім жоқ», деді. Аруақ сыйлаған елміз. Бұл жерде қаншама отбасы, қаншама бала жатыр. Мен көмектесейін, көрсетіңіз дедім. Осы төмпешікті көрсетті. Ұзындығы 12 метр, ені 11 метр екен. Тік төртбұрыш етіп қоршау қолымнан келмеді. Өйткені жан-жағынан кейін қойылған зираттар қысып тастаған. Оларға зияным тимесін деп, ескі моланың бойымен ғана шамамыз жеткенше жуан темір шынжырмен қоршап шықтық. Одан кейін құрбандық шалып, ас беріп, аруақтарға дұға бағыштадық. Бұл қорымда әкем мен ағам жатыр. Оларға барып Құран оқығанда, осы зиратта да туыстарым жатқандай болып тұрады. Барған сайын басына Құран оқимын, – деді Әділхан Оташев.
Әділханның анасы Жамал әже көңіліне түйгені көп, көп оқыған кісі екен, жасы тоқсанға келіп қалса да, сергек ойлы кейуана үлкендерден естігендерін әлі ұмытпаған. Жамал әженің әңгімесі тыңдаған адамның, тіпті, сай-сүйегін сырқыратады.
– Ауылдағы қариялардан естігенім, ашаршылық жылдары бүкіл Амангелді, Торғай босыған. Ішетін ас жоқ. Мал біткенді тартып алған. Қалғаны тас мешінде қырылған. Аш адамдар осы Қостанайға барса аман қалады екен дегенді естіп, жаяу-жалпылап Тобылды бетке алған. Жол бойы қырылып, өлген бала-шаға, шал-кемпір, әйелдер жол бойы тарыдай шашылған. Әйел байғұс ана ғой, өзін ойламайды, кішкентай баласын ойлайды. Аман алып қалу үшін бір жерге жеткізу керек қой. Аш-жалаңаш қалпында құр сүлдерін сүйретіп, қанша жер жүре алады дейсің. Содан баласын құшақтап құлай берген. Киіктей қырылған адамның көптігі соншалық, өліктен аяқ алып жүру мүмкін болмай қалған. Жата берген соң иістеніп, Қостанай көлемі сасып кетеді. Содан қаланың маңайындағы қазақ ауылдарының шетінен үлкен ұра қаздырып, өлгендерді ырдуан арбамен тасып көме бастайды. Қаланың ана шеті мен мына шетін, орталығын өліктен тазарту жұмыстарына адам белгілейді. Көбі қолмен көтеруге келмеген соң, айыр-күрекпен алуға тура келген. Естуімше, Қостанай көлемінде осындай үш мола бар. Әр молада мыңның үстінде адам жатыр. Қостанайдың орталығындағы қазіргі Нариман базарының маңында да аштық құрбандары жерленген орын бар. Бертінде сол жерде бір татар кемпір жылап тұр дейді. Өтіп бара жатқандар: «Не болды, әни, сізге?» деп сұрайды. «Мына жерде мыңға жақын адам жатыр. Өз қолымызбен жинап, көміп едік. Соның үстіне мәдениет үйін салып жатыр», деп зарлайды екен әлгі кемпір. Екінші мола қазіргі перзентхананың маңында екен, оның үстіне үй түсіп кетті. Үшінші мола осы ауылда (Алтындала), – деді Жамал Оташева.
Жамал әженің ұлы Әділхан Оташевтың айтуынша, Владимировка деп аталатын елді мекеннің маңайында да дәл осындай бір төбешік жатыр.
– Өзімнің жеке көлігім бар. Владимировка жағынан ағаш әкелеміз. Бірде сол елді мекеннің маңайынан өтіп бара жатыр едік, қасымдағы орыс жігіт: «Мына жерде сенің жерлестерің жатыр», деді. Үлкен бір мола екен, тоқтап Құран оқыдым. Әлгі жігіттің атасы Владимировкада тұрыпты. Сол кісі ұлына: «Бала кезімізде біз кәдімгідей сенбілікке шығатынбыз. Ол сенбілікте үлкен оба қазып, жан-жақта шашылып жатқан қазақтарды көмдік. Оның ішінде жас сәби де, бала да, қартайған кемпір-шал мен қыз-келіншектер де бар, бәрі аралас жатыр», деп айтып кетіпті. Ол зираттың да орнын білем. Бұл біздің білетін обалар ғана, білмейтіндеріміз қаншама? – деді Әділхан.
Жамал әженің айтуынша, Алтындаладан 7-8 шақырым жерде Тоз деген ескі ауылдың орны бар. Кезінде аш-жалаңаштардың жарамдыларын іріктеп алып, осы жерге әкеліп, ас-су беріп, аман қалғандарына қамыс шаптырып, жұмысқа жеккен. Өлгендерін көме берген. Бұл маңайда да тағдырластар жатқан обалар бар.
Нәубет жылдары даладан қалаға қарай ағылған аш адамдардың мүрделерінен сасыған жалғыз Қостанай ғана емес. Мұндай сұмдық жағдай Алматыда да болған. Бұған Мәриям Хәкімжанованың «Қала сасуға айналды. Тазарту үшін рабфакта оқып жүрген мың бала бөлінді. Біреулеріміз есек, біреулеріміз өгіз жегіп шығамыз. Несін айтайын, көшеден өлік жинадық. Талғар жақта ма, бірде балабақшаның орнына бардық. Сол маңнан көптеген баланың өлігін тауып, Қызыл Крест қоғамының ауласына әкелсек, үлкен жүк машинасы тұр екен, іші толған адамның сүйегі. Солардың арасына әлгі нәрестелердің денесін тықты, қуыс-қуысына дейін толғаны қазіргідей есімде. Рабфак парткомының секретары Аққошқаров деген ағайдың басшылығымен жұмыс істейміз. Бірде сай-саладан аққан қызыл суды кешіп келе жатқанбыз, қар енді-енді еріген. Адам жатыр-ау деген тұстың қарын алдымен темір, содан кейін ағаш күрекпен аршимыз. Әлдебір тұста басында тымағы, үстінде күпісі, сақалы бар, елу-алпыстардағы бір кісі бір қолымен алты-сегіздегі баласын құшақтап, екінші қолымен домбырасын ұстай құлапты. «Ой, жарықтық-ай, нағыз әке екенсің», деп Аққошқаров өз-өзінен сөйлеп жүр. Көзіміздің жасын сығып біз тұрмыз. «Өлікті сол табылған жеріне көміңдер» деген нұсқау бар, қабір қазылды. Әлдекім «домбырасын алып қалайық» деді, Аққошқаров домбыраны сол кісінің өзімен бірге көмдірді», дегені дәлел.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты бағдарламалық мақаласы жарияланған соң, баспасөз беттерінде архив мекемелерінде сарғайып жатқан аштық туралы мәліметтер жарық көре бастады. Көп дүние жазылды. Бірақ «осыны толыққанды зерттеп, зерделей алдық па?» деген ой көкейді мазалайды. Әрине, ешкімді қайта тірілте алмаймыз. Алайда «өлі разы болмай, тірі байымайды», сондықтан әр жерде қараусыз жатқан ашаршылық құрбандарының, тағдырластар моласының басына дұрыс белгі қойып, өскелең ұрпаққа ой салатындай сөз қашап қалдырған дұрыс. Бір үзім нанға жете алмай үзіліп кеткен марқұмдардың моласын бүгінде жайқалған астық алқаптары қоршап жатыр.
