Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Кешегі Күлтөбенің басында күнде жиын өткізетін халықтың жаңа өркениеттің көшіне ілесуі, заман ағысын аңдауы, ұлт болып ұйысуында кездескен мәселелердің түйінін табуы, мемлекетті қалыптастыру жолындағы қат-қабат қиындықтарға төтеп беруі Әмен сынды әр ісіне адалдықты серік еткен тұлғаның ой жоспарында жазулы тұрды. Тұлға демекші, әр адамның есею жолы әртүрлі болады, біз алғашқы қазақ мультфильмін жасаған қайраткердің өнердегі табысын білеміз, ал ол «қандай ортадан шықты?», «қандай ата-ананың тәрбиесін алды?» деген сансыз сұрақтарға кейде жауап таппай дағдаратынбыз. Жуықта Алматы қаласы Мемлекеттік архиві №413 қорынан Әмен Қайдардың қолжазбасын оқып, аталған тұлғаның өмір жолымен таныстық. Бұл қолжазбаны осы архив мекемесінің бас сарапшысы Ләйлә Қасымқызы ұсынды. Сонымен Әмен Қайдаровтың қолжазбасын оқып көрелік.
«Сенің атың Мұхаммед-Әмен»
«Кіндік қаным тамған жер – нұрлы Нұра өзенінің бойындағы Жіңішке деген ауыл. 1923 жылы, маусым айының үшінші жұлдызында, дәлін айтсақ, жайлауға шығып киіз үй тіккенде мен кең дүниеге келіппін. Әкем – Әбжан (Әбдрасул) Қайдарұлы, (1890-1975), Шешем – Зейнеп Қайдар келіні (1900-1982). Менің алдымда екі ұл дүниеге келіп, олар қайтыс болған. Ескі әдет бойынша мені мықты болсын деп, кіндігімді балтамен кесіпті, сондықтан кіндік шешем ер адам болған екен. Айналайын оқырман, бұл әдет бүгін қаншама ерсі көрінсе де, менің ұзақ қиын өмірім куә болғандай атымды Әмен емес, Балтабай дегені дұрыс болар еді. Бірақ ат қоятын атам (әкемнің ағасы) Әбдрашит құранға қарап, менің есімімді Мұхамед-Әмен болсын деп бата берген екен. Жеке шаруаға тыйым жасап, байлардың малын, мүлкін тартып алып, өздерін бала-шағасымен жер аудару науқаны елді ала-топан қылды. Дінге де көзқарас өзгерді. Қайдар әулетінің үлкен шаңырағы Әбдрашитті молда деп жер аударды. Ол кісіні мен ата дейтінмін. Не үшін кінәлайтынын түсінбедім. Жіңішке ауылы жан-жаққа тарай бастады. 1931 жылы біз Ақмолаға көштік, содан кейін 1932 жылы жаңа астана Алматыға жол тарттық».
Байыптап қарасаңыз, біздің тұлғалардың басым көбі бала арманын құшақтап сол кездегі астанамыз ару Алматыға асығады. Олар үшін Алматы Париж, Лондоннан бетер қадірлі екенінде дау жоқ. Өйткені ол қалада қазақтың рухы, мінезі, қала берді бостандығы мен азаттығы, тәуелсіздігі жатыр еді. Біз сөз етіп отырған Әмен Қайдаров та Алматыға «асыққаны» белгілі. Бірақ ол кездегі Алматы қай Алматы еді? Ә.Қайдаров ол жылдарды былай жазады:
«Алматыдағы Сәкен Сейфуллиннің үйіне бардық»
«Бұл аштық жылы еді. Басын бұлт шалған Алатаудың баурында бау-бақшалы жұмақ болатын шаһарға жан сақтаймыз деп, бүкіл қазақ елі жинала бастады. Біз шілде айында 14 күн шойын жолмен жүріп әрең жеттік. Ол уақытта Мойынты-Шу жолы жоқ, сондықтан Сібір жолымен келдік. Бірінші Алматы стансасынан есек-арба жалдап, қаланың ортасындағы қазіргі Панфилов паркіне келдік. Карл Маркс (Қонаев) көшесінде тұратын ағайындар Сәкен, тәтем Күлбаһрам Сейфуллиндер үйіне келдік. Солардың көмегімен жаңа өмір бастадық. Әкем Әбжан 42 жаста болса да, Қазақ педагогикалық институтына шәкірт болып, бірінші курстан бастап оқуға кірісті. Шешем Зейнеп 32 жасында КИЖ (Коммунистік журналистика институты) оқушысы болды, мен болсам №19 орыс мектебіне баратын болдым. Заманның өзгеруі әке-шешеме қиындықтар әкелгенін түсіне бастадым. Олар уақытында арабша сауатты, тәжірибелі мұғалімдер болған. Сауатын жаңаша ашу, орыс тілін есейгенде үйрену, күнделікті нан мен суға жетпейтін ақшасын кітапқа жұмсау әке-шешеме оңай тиген жоқ. Өмір жаңаша қалыптасып келе жатқанда 1937 жыл келді. Сәкенді түрмеге қамады, әке-шешеміз кідіртпей мекенжайын өзгертіп, Алатау бауырынан Көкшетау бауырына қоныстанды».
«Соғыстың суық хабары жетті»
Соғыс. Осы бір бес әріптен тұратын үрейлі сөз қаншама ұлттың, елдің, жердің, Отан мен отбасының берекесін қашырды, құтын алды. Адамзат тарихындағы айғыз-айғыз жаралардың көбі қатыгез соғыстардан түскен жара. Майдандағы михнат пен машақаттың бодауы туралы ойлану да кейде артықтық етеді. Біз үшін майдан қасіретін өз көзімен көрген адам қымбатты болмақ. «Барсакелместің» шөліне кеткеннен бетер ауыр әрі салмақты сапарға Әмен Қайдаров та қатысқаны мәлім. Сол бір қасіретті жылдар, өлім мен өмір тайталасқа түскен қиын сәттер кейіпкеріміздің ой дәптерінде былайша қаз қалпында жазылып қалды:
«1941 жылы мектеп балаларын колхозға шөп шабуға жіберді. 22 маусымда соғыс басталды деген суық хабар бізге де жетті. Барлығымыз үйге қайттық. Ол уақыттағы оқиға тарихта мол жазылса да, қазір де айтылмаған сырлары жетіп жатыр. Бүгінге жетпей, көргенін о дүниеге алып кеткендердің саны миллион. Менің бастан кешкенім өзіме ғана мәлім. 1941 жылы қазан айында әскери майдан жолдамасымен Тәшкенге келдік. Бұнда радио-телеграф әскери училищесінің курсанты болғанымыздың белгісі ретінде шашымызды қырқып, шомылдырып, форма кигізіп, өз киімдерімізді қапқа салып үйге қайтарды. 1942 жылдың сәуір айына дейін әскери тәртіптің қандай екенін таныдық, таңғы 6-да тұрып, түнгі он екіде жатамыз. Уақыттың көбі аяқты дұрыс басып строевой бұйрықты орындау, класта отырып морзе әліппесін жаттау, радио-телефон техникасын білу, мылтық ату, окоп қазумен өтеді. 1942 жылы сәуір айында Тәшкеннен Мәскеуге келіп, жаңадан құрылып жатқан 57-ші ерекше гвардия полкіне радист болып тағайындалдым. Ерекше (особый) дегені М-13, яғни минометтік жаңа қару, кейін халық арасында «Катюша» деп атап кеткен, аңызға айналған күшті қару еді. Жаңа техниканы меңгеруге бір ай уақыт берді. Мамыр айының соңында Харьковқа қарай теміржолмен жүрдік. Харьковқа жетпей маусымның бірінде соғысқа кірістік».
«Жаралы жауынгерлердің суреттерін салдым»
«1943 жылы қазан айында бірінші Украин майданына жіберді. Қарашаның ортасында жаңа ғана босатылған Украин астанасы Киевке келдік. Шайқастың ізі Дарница стансасы суреттегендей. Бір сау үй жоқ. Әбден қалжырағанда сақтықты ұмытасың. Әр жарылған снарядқа иілмей жүре бергенде «осы тез бітсе екен не жарылып не өліп тынсам екен» – деп ойлайтынмын. Осындай бір жағдайда телефонды қоса бергенімде, артымнан снаряд жарылып, ұшқыны бел омыртқамнан, балтамен ұрғандай соқты. Ұшып түсіп құладым. Талықсып кеткем екен. Дем ала алмай, суға батып бара жатқандай, аузыммен ауаны қармап, әрең-әрең жұтына бастадым. Жүрегім тоқтап қалғандай болды. Ышқынып қарды аузыма тыға бердім. Есіме қайтадан келіп тұрайын десем, аяғым қозғалтпайды, бөлек жансыз салмақтанған. Шынтағыма сүйеніп алдымдағы окопқа еңбектеп барып құладым. Әлгі жерде жолдастарым жедел көмек көрсетті. Киімімді шешіп бел омыртқаға тиген оқтың орнын буды. Госпитальда аяғымдағы етігімді шеше алмағандықтан скальпельмен кесіп босатты. Шешілмеген себебі үш ай майдан даласындағы шыққан тер тұз болып шұлғауым етіктің ішінде қатып қалыпты. Бір жұмадан кейін арнайы вагонға салып мені Харьковтан Кисловодск қаласындағы госпитальға әкеліп тапсырды. Өз бетіммен қозғала алмаймын. Қыркүйек айына дейін емделіп балдақпен жүре бастаған соң елге қайтарды. Кисловодск госпиталінде жатқанымда маңайымдағы жаралы жауынгерлердің суреттерін салғаным жазылуыма қуат бергендей болды. Ол уақытта фотоаппараты бар адам жоқтың қасы. Менің қарындашпен салған суреттерім жұртқа ұнап, кезекке тұрды. Әр солдат қағаз тауып әкеліп, жасалған бет бейнесін үйіне хатпен жібергенде қосымша жазатын: «Міне, мен тірімін!» «Вот, Я жив!» деп суретті куә ретінде пайдаланатын. Суретшілік қасиет жаратушының маған өміріммен бірге қосақтап берген қос қасиеті деген сенімім нығая түсті».
Сұм соғыс аяқталғанымен, оның адам баласына тигізген залалы, сансыз тән мен жанға салған жарасы мәңгілік қалып қойды. Соғыстан кейінгі ес жию, қалжырау дегеннің өзі құдды бір соғыстың өзінен кем түсе қойған жоқ. Небір қыршынның өмірін әкеткен қатыгез майданнан аман-сау қайтқандары санаулы ғана шығар, ал дене жарақатын алып қайтқандардың жүрегіндегі берішті кім емдеп жаза алмақ? Заман ба, оны билеген адам ба? Аты шулы екі үлкен соғыс адамзат қоғамының әр саласына әсіре кесірін тигізді. Соғыстан кейінгі жылдарда қан майдан туралы шығарма жазу да үрдіске айналды. Ремарктен бастап өзіміздің батыр Бауыржан Момышұлы, Әзілхан Нұршайықовтарға дейінгі аралықтағы қаламгерлер еш бүкпесіз сәтті туындылар жазды. Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан әрбір сарбаздың басынан өткізген азабы мен мехнатын біз Әмен Қайдаровтың осы қолжазбасынан оқи аламыз. Ол жазған әр сөйлем майданнан хабар беріп тұрған сынды. «1944 жылы қазан айында үйге қайттым. Орта жолда қарсы алуға жүгіріп келе жатқан қарындасым Райханды көрдім, одан кейін асыққан анам. Райхан жүгіріп келіп менің мойныма асыла түскенде, жараланған бел омыртқам үзілгендей көзімнің оты жарқ етті. Мен сыр бермей жалғыз қарындасымды құшақтап аймаладым. Анам ентіге келе құшақтап дауыстап жылап жіберді. Ажалдан аман құтылған баласын көргенде қай ананың көңілі босамасын. Туған ананың қуанышын қалай суреттей аласың? Әкем ұстамдылықпен, есік алдында күтіп тұрды. Майданнан жеңіспен қайтқан ұлы, мақтанышы, келешек үміті, міне, көз алдында. Ішімдегі бомбаның ұшқыны іріңдеп, тірідей шіріп жатып қалдым. Ақмоланың барлық шыбыны маған жиналғандай. Туғандарым ірің иісіне қалай шыдағанын білмеймін. Құр тері мен сүйегім қалды. Төсегімді ауыстырғанда анам мені екі қолымен көтергеніне қарағанда салмағым қаншама жеңілдегенін байқауға болады. Ақмолада мені емдейтін госпиталь болмады. Әкем облыстық үкіметтің көмегімен мені Алматыға жеткізді. 1945 жылдың жазында мені Алматыдағы госпитальға жатқызды. Бағыма қарай мұнда ұлы хирург А.Н.Сызғанов жұмыс істейді екен. Соның қолына түсіп, ішімдегі осколокты рентген арқылы шығарып алды. Операция өте қиын болды. Снарядтың жа-
рықшағы бел омыртқамды жарып, қуықтың жанына барған екен. Операциямен алуға ыңғайсыз жерде болғандықтан, құйыршығымды алып тастап, екі жамбастың ортасында тұрған темірді суырып алды. Бұл операция мен үшін екінші рет өлімнің алдына барғандай болды. Госпитальда жарты жылдай жатып, қайтадан туғандай, аяғымды басуға үйрене бастадым».
Арман алдамайды
Соғыс майданындағы жан азабы мен одан кейінгі науқас дерті меңдеген Әмен Қайдаровтың жігері сонда да мұқалмапты. Оның ендігі өмір жолы мүлде басқаша арнаға бұрылғаны тіптен сүйіндіреді. «Училищеде оқып жүргенімде америкалық «Бемби» деген мультфильмді көргенім есімнен шықпай, қайта-қайта ойымды оята берді. Суретке жан беретін өнерді үйрететін оқу орны Мәскеуде бар екенін естігенімде шешімге келдім: не болса да мультфильм жасайтын шеберлікті меңгеруге бел будым. Жұбайыммен сырласқанда ол мені қолдады. Әке-шешем батасын берді». Осы қолдау мен бата оны жаңа өнердің биігіне алып шыққан еді. Ұлтымыздың рухани байлығы саналатын фольклорлық мұраларымыздағы кейбір құнды дүниелерді негіз ете отырып, жаңаша қуыршақ фильмдер жасау сол тұстағы сан қазақтың ішінде осы Әмен Қайдаровтың ойына ғана келген игі іс болатын. Ол дегеніне жетті де. Ұлттық өнерге қосылғалы тұрған тың салаға деген бетбұрыс та оңайға түскен жоқ. Ол үшін Әмен Қайдаров барын салды.
«Мен – режиссер, қоюшы суретші, бас мультипликатор, администратор ретінде күні-түні мыңдаған суретті жасап, оператор Артемов Сергейге түсіруге беріп, оны кейін экранда көріп, қайта-қайта түзеумен болдық. Осындай еңбек үстінде Мәскеуден «Госкиноның» уәкілі Сигеди деген келіп шынында қазақтар мультфильм жасап жатырма деп, мені директор кабинетіне шақырып тексере бастады. Менің айтқан сөзімді «авантюра» деп Камалға қарады да: «жауапкершілік сіздің мойныңызда» деді. «Комиссия жібереміз, солар шешеді» деді. Оған Камал: «Хорошо, ответственность я беру на себя» деді. Маған сеніп жауапкершілігін өз мойнына алған Камалдың азаматтығын мәңгілік ұмытпаймын. Егерде Камал қаймығып, өзі директорлық орнынан айырылып қалам деп, Мәскеу уәкілінің алдында қайсарланбаса, қазақ мультфильмі қашан туарын алла білсін».
Ол тәуелсіздік таңы атпаған шақ. Сонда да қазақ өнері мен мәдениетінің қаймағы бұзылмай тұрған кез. Қазақ балаларын қуантам деп үміттенген Әмен Қайдаровтың жаңаша идеясын жүзеге асыру үшін Мәскеуден арнаулы рұқсат керек еді. «Мәскеуден күткен екі тексеруші келді. Бұлар мультфильмнің атақты режиссерлері Хитрук Федор Савельевич және Дегтярев Владимир Дмитриевич. Комиссияға көрсететін фильміміз дайын еді, бірақ бояусыз. Ол уақытта мультфильмнің бояуын Мәскеуден ғана алуға болатын. Мультфильмнің мыңдаған мөлдір-қағазын бояу үшін арнаулы бояуларды «Союзмультфильм» киностудиясында ғана жасай алады. Директор қонақтарды кинозалға әкелді. Бұнда студияның біраз адамдары жиналып отыр екен. Амандасқаннан кейін, Камал қысқаша кіріспе сөз сөйлеп фильмді көрсетуге рұқсат берді.
Залда шам сөнді. Үмітім жана ма, сөне ме? Бұл сәт мен үшін емтихан. Қараңғы бөлмеде тағдырым шешілетіндей. Осы уақытқа дейін істеген ісім, әрекетім, барлығы он минуттық фильмге жиналғандай. Фильм аяқталып, шам жағылғанша көрермендер белсене қол шапалақтап, өз пікірін білдірді. Мен үшін бұл үлкен баға болғанмен мәскеуліктер не дер екен деп күттім. Камал көргеніне ме, жоқ әріптестері қол шапалақтап қуанышын білдіргендігінен бе, көңілді. Езуін тарта қонақтарға қарап сөз берді.
Ф.С.Хитрук сөзге шебер, халықаралық дәрежелі режиссер оның пікіріне мән беретінін біліп, жымия директорға қарап: «Ну что ж, всех поздравляю с рождением первого казахского мультфильма», деді. Жұрт қол шапалақтап қошеметтеді. «Это не только удачный дебют режиссера Амена Хайдарова и его группы. Я осмелюсь предсказать, что это фестивальный фильм. Здесь не только высокий профессионализм, но и своеобразный национальный колорит. Я такой фильм не сумел бы сделать». Федор Савельевичтың басқа сөздерінің арасында осы айтқандары есімде қалды».
Осылайша, қазақ мультфильмі атасының арманы жүзеге асты. Ұлтының рухани құндылықтарын арқау еткен «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?», «Ақсақ құлан», «Құйыршық», «Тазша бала», «Қожанасыр», «Қырық өтірік», «Қорқыт», «Ер Төстік» сияқты тақырыптар төңірегінде бай фольклорлық қазынадан еркін сусындайтын өнер туындыларын жасауды мақсат етті. «Міне, қазақ мультфильмі» деп ұялмай көрсететін туындылар жасау үшін Әмен Қайдаров соңынан ерген шәкірттер тәрбиелей алды. «Қазақ мультипликациясының келешегі қандай болады, оны қалай жасау керек, бұл мақсатты кімдер іске асырады. Осы ой Камал екеумізге тыныштық бермеді» деп өзі айтқандай ұлттық мультфильм саласына еселі еңбек қосып, жоқтан бар жасаған азаматтың әр ісі келешек ұрпақтың, елінің рухани өміріне зор пайдасын тигізді. «Таланттылар – раушан гүлі сияқты жан-жағына жұпар шашып, көңіл ашады» деген Шерхан Мұртазаның асыл сөзі Әмен Қайдаров сияқты еңбекқор, талантына талғамы сай келген азаматтарға қарата айтылса керек. Байыптап қарасаңыз, оның өмір жолы тек бір ағыстан тұрмайды. Кедір-бұдыры да, келешекке ұмтылыс сыйлаған жарқын сәттері де бар. Оған туған халқының, кең байтақ даласының сыйға тартқан дегдарлық мінезі оның әрбір арманын зау биікте самғата білді. Біздің ендігі арманымыз Әмен Қайдаров сынды саңлақтардың артынан ерген есті ұрпақтың көп болуы ғана. Шіркін, арман алдамайды.
