Ол 21 жасында есірткі сатты деген айыппен сотталып, түрмеге жабылды. Темір тордың ар жағында алты жарым жыл өлім жазасына кесілген қылмыскерлермен бір камерада отырады. Сонда да рухы сынбаған ақын бостандыққа шыққан соң, 1979 жылдан бастап шығармашылыққа қайта оралады.
Оның «Арманшыл баланың хикаясы», «Он үш мексикалық», «Ең қараңғы түн», «Өз жеріндегі эмигрант» сияқты көптеген кітабы баспадан шыққан. Ол бізге берген сұхбатында өмірі, шығармашылығы мен қазіргі әдеби үрдіс туралы айтып берді.
– Сіздің алты жыл темір тордың ар жағында отырғаныңызды білеміз, сізді ол жерден алып шыққан өлең бе, үміт пе?
– Үміт арқылы жаңа өмірге оралдым десем де болады. Америка түрмелері бейне тозақ сияқты. Бұқаралық ақпарат құралдары оларды мүлде елемейді, үкіметпен күресуге тіптен дәрменсіз, корпорациялар тұтқындардың мезгілсіз өлімінен ақша жасап, пайда табуға әдеттеніп алған, оларды мағынасыз үкімдермен өмірлерін аяқтауға мәжбүрлейді. Ең сорақысы, ондағы қызметкерлердің ақылсыздығы саяси мәртебеге ие болды, тіпті демократияның іріңді жарасы да солардың іс-әрекеті деуге болады. Сол уақытта мен қатерлі ісік дертімді ойымнан шығарып, үздіксіз өлең жазу арқылы түрмедегі бейнеттен, әділетсіздіктен өзімді қорғадым. Поэзия түрмедегі көрген азаптарды жеңілдетуге көмектесті. Сол үшін мен бұрын-соңды болмаған үлкен еркіндікке қол жеткіздім. Міне, бұл – өлеңнің күші.
– Түрмеде отырғанда өлең жазып, ондағы сотталғандарға сатыпсыз, тас камерада өлеңді сатып алатындар кімдер болды? Қаншаға саттыңыз? Сол өлеңдеріңіз есіңізде ме?
– Бұны қайдан оқып алдың? Иә, дұрыс айтасың, мен түрмеде көптеген өлеңімді сатып жібердім. Кімдер алды дейсің бе, оны әрине сотталғандар алады да. Жүректен шыққан сол жырларымды амалсыз темекіге, кофеге айырбастадым, былайша айтқанда, оларды саудаға салдым. Ол өлеңдер дәл қазір есімде жоқ.
– Алғашқы жыр жинағыңыз «Өз жеріндегі эмигрант» деп аталады, тақырыбы қызық екен, неге бұлай атадыңыз?
– Чиканостар – байырғы халық. Бірақ тарихтан хабарсыз немесе білімсіз, ешқандай тарихи шындықты мойындамайтын, тіпті оны әдейі бүлдіретін америкалықтар бізге эмигранттар сияқты қарайды. Кез келген ақ нәсілді біздің жағалауымызға басып кіргенге дейін біз жүздеген жыл, қала берді одан да көп бұрын осында болғанбыз. Сен сұрап отырған кітаптың атының тарихы осылай. Әрине, қазір біз өз жеріндегі эмигрант болып қалдық.
– Бұл кітабыңызды оқырмандар қалай қабылдады? Ақын ретінде айтарыңызды халыққа жеткізе алдым деп ойлайсыз ба?
– Жақсы қабылдады, бұл кітап көп сатылды. Оқырмандарға ұнамаса, кітаптың бақыты қайтады, күні батады. Бірақ бұл кітап әлі де оқылып келеді.
– Қиын күндеріңізді негіз етіп мемуар жазыпсыз, бұған не түрткі болды? Ақын-жазушы қартайса, мемуар жазу үрдіске айналып кетті ме?
– Бұл сұрағың мен үшін қызықты болды. Кез келген шығармада, әсіресе романда немесе мемуарда әрқашан шындықтар өз деңгейінде ашық айтылмайды, мүмкін жазып отырған адамның ой жадысы әр оқиғаны, уақытты толық есте сақтай алмайды, сол үшін қиялға ерік береді. Бірақ мен өзімнің «Тұруға тиісті орын» атты мемуарымда басымнан өткен күндердің шындығын бүкпесіз жеткізуге, нені көрсем, соны жазуға құлшындым. Ақын үшін оның жаны, рухы басым. Әне, сол құндылық менің осы шығармамда маңызды рөл ойнайды. Осы арқылы мен оқырмандарыма шындықтың не екенін, өмірдің мағынасы мен қымбатын сезіндіре алдым деген үміттемін.
– Америка әдебиетінің бүгінгі аужайы қалай? Ол жақта поэзия әлі де өтімді ме?
– Америка әдебиетінің көптеген қыры бар, кейбір жаман жақтары да кездесіп отырады. Әсіресе жас ақындарды ақшамен қызықтыру, олардың медиалардың құзыреттілік деңгейін құдайлармен салыстырғаны қынжылтады. Осының бәрі кейде алаңдағы ойын-сауықты елестетеді. Әрине, еңбекшіл, ізденгіш, байыпты ақындар мен керемет романистер де бар. Америкалық әлеуметтік оқиғаларға деген сүйіспеншілігімізді ескере отырып, біз поэзияны әлі де жақсы көреміз. Оның кең таралғанын ескермей тұра алмаймыз. Өлең қашанда – өлең.
– Әлем әдебиетінің қазіргі бетбұрысы туралы не айтасыз? Кей мемлекеттің оқырманына, қоғамына поэзияның еш қажеті жоқтай сезіледі...
– Шынын айтсам, қазір әлем әдебиеті тек пайда табуды көздейтін баспагерлердің ойынына айналып кетті. Бұл бірінші рет емес. Олар әдебиеттің өз деңгейін түсіріп, әбден саясиландырып жіберді. Өлеңге зәру болмай қалған халық жанын жоғалтады, Құдайға мұқтаж болудан, қиялға берілу қабілетінен айырылады, бұл – қасірет, тар мағынасында айтсақ, ұят.
– Неліктен Хемингуэй мен Фолькнерден кейінгі қаламгерлердің атын ұмыта береміз? Бір қызығы, бұл екеуінің шығармалары әлі де оқылады, кітаптары сөреде тұр, жақсы шығарма мәңгі оқыла береді дегенге мысал осы болар.
– Бұл сөзіңмен келісемін. Көркем шығарманың құны оның өмір сүру ұзақтығымен өлшенеді, мүмкін кезінде бұқаралық ақпарат құралдары сол шығарманың ел арасына таралуына, оқылымды болуына әсер еткен болу керек, бірақ шығарма нашар болса, бәрібір өмір талқысынан, уақыт сынынан өтпей қалады. Мысалы, халықтық маңызға ие фольклорлар кезінде ауыздан-ауызға таралып, санамызда жатталып қалды. Ал ақындар үшін еңбектің шынайы құндылығы оның поэзиясының қуатында. Поэзия жүрекке шынайы әсер еткенде, ол өмір сүреді, өлмейді.
– Ал мен Тони Моррисонды жақсы көремін, өйткені романдарында батылдық, сүйіспеншілік пен мейірімділік бар деп ойлаймын, тіпті оның кітаптарында өмірдің өзі сөйлейді, кейіпкерлері де шынайы. Бұған не дейсіз?
– Әрине, ол өте талантты жазушы. Ол да басынан өткен оқиғаларды көркем шындық арқылы оқырманына жеткізе алды. Қаламгердің мақсаты – осы. Сөз жүректі елжіретсе, шығармадағы оқиғалар оқып отырған адамды нандыра алса, ерлік пен махаббат, ізгілік пен мейірімділік шынайылықтан алшақтамаса, бұл – үлкен әдебиет.
– Шығармаларыңыз қазақ тіліне аударылуын қалайсыз ба?
– Кітабы өзге тілге аударылуын қаламайтын қаламгер жоқ шығар. Әрине, айтар ойын, қалыбын бұзбай аударып жеткізсе, қуанар едім. Ол елде де мен сияқты қиындық көрген, ертеңнен үміті үзілмеген ақындар көп шығар. Солардың біреуі болмаса біреуіне әсер ете алсам, сөзім зая кетпеген болар еді.
– Кубада демалып жүрген жеріңізден уақыт тауып, сұхбат бергеніңізге рахмет.
– Өзіңе де рахмет.
Ағылшын тілінде әңгімелескен
Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН,
«Egemen Qazaqstan»
