Бұл турасында біз ол әдебиеттің өзінде екі көште қатар жүрді деуімізге әбден негіз бар. 1917 жылғы ақпан төңкерісі оның шығармашылығына, көңіл күйіне қатты әсер еткені белгілі. Қашанда қаламгер үшін оның жұмыс істеген ортасы, айналасы аса маңызды болмақ. Жүсіпбек Аймауытов үміттің адамы болғанын оның әр шығармасынан анық байқауға болады. Ол ұлт бостандығын, адамзаттың қоғам алдындағы теңдігін, әйелдер теңдігін, махаббат пен ғадауатты шығармаларына арқау ете отырып, қазақ қоғамына, сол қоғамды құраушы ұлтқа ненің керек екенін айтқысы келген, айта алды да.
Қаламның күшімен ұлтын оятқысы келген оның асыл үміті сонау бала жасында оянғаны туралы көп естиміз. Бізге жеткен деректер бала Жүсіпбектен дана Жүсіпбекке дейінгі аралықтың онша алыс болмағанын дәлелдейді. Демек ұлтын сүйген қалам иесінің сана көзі ерте ашылған.
«Ең алғаш 13 жасымда дұғалық жазатын кішкене қара шолақ кітапшама тіленші шалға боранда есігін ашпаған бір кемпірді, көшкенде байталға мінбеймін деп әкесін ренжіткен қызды (Ол Жәмікен деген апам ғой) өлең қылып жазғанымды әкем көріп, маңдайымнан иіскегені әлі есімде», – деп жазды ол бір естелігінде. Осылай деген Жүсіпбек ел тағдырының шешуші сәттерінде қаламымен де, қадамымен де мәңгі ұмытылмастай еңбектер жасады. Бүгін біз оның аудармашылығы, оның ішінде Француз ақыны Фердинанд Дюшеннен аударған «Дәмелі» романы туралы сөйлемекпіз.
Жүсіпбек Аймауытов қазақ әдебиетіне В.Шекспир, В.Гюго, Г.Мопассан, А.С.Пушкин, Н.В.Гоголь, Л.Н.Толстой шығармаларын аударып, көркем аударманың да көкжиегін кеңейтуге үлес қосқан. Алдымен ана тіліне, сосын орыс тіліне жүйрік Аймауытұлы аудармаға да үлкен ізденіспен, биік мақсатпен барғанын жоғарыдағы ол аударған авторлар тізімі растайды. Біздің сөзімізге тиек болып отырған «Дәмелі» атты шағын романды ол аса ыждағаттықпен, үлкен жауапкершілікпен аударғанға ұқсайды. Аударманы оқып отырып, Дәмелі қыздың тағдырына күйінесіз. Бұндай күй «Ақбілекті» оқығанда басымыздан өткен. Жүсіпек Аймауытов Шымкенттегі техникумда қызметте жүргенде Мәшһүр Жүсіпке жазған хатында: «Екі жарым ай болды, үйден түзге шықпағаныма. Не істедің десеңіз, «Қылуатта» жатып бір роман жазып бітірдім, өзіңіз көрген «Қартқожадан» үлкендігі – екі есе үлкен болады» дейді. Ол «Дәмеліні» де өзі айтқандай «қылуатта» жатып аударғаны сөзсіз. Құдды өз шығармасындай жеңіл де түсінікті оқылады. «Дәмелі» жүз елу ділдаға сатылған жас қыздың әкесі мен оны айттыратын жігіттің өзара саудасымен басталады. Дәмелінің ұзатылар сәтіндегі үй айналасындағы тыныс-тіршілік өте тартымды суреттеледі, шығарма авторы, сосын аудармашы үшін де бұл мақтауға тұрарлық. «Мұстафа шәужайынан ұстап Іңкәр қызын ақ қашырға мінгізіп жатыр. Ер орнына қашырдың үстіне қыл кептеген қызыл тысты арқалығы бар, жұмсақ мүйет орнатқан. Дәмелі осы үлкен ұяға малдасын құрып отырады, кемер белбеуін салбыратып, шапанының құрыс-тырысын жазады. Таңның таудан асқан қызғылтым саңлақтанған сәулесіне шомылып, қайтып көрместей, бір жола қалып бара жатқан үйлеріне, қорасына көпке дейін қимай қарайды». Қазақ прозасына әйел теңдігі туралы бір емес, бірнеше шығарма берген Жүсіпбек Аймауытовтың «Дәмеліге» қызығып, оны аударып, қазақ оқырманына жеткізуі заңдылық еді. Өйткені бұл шығарма да әйел теңдігін арқау еткен роман. Кейіпкер Дәмелінің сан қилы тағдыры, бастан кешкен қиын сәттері кімді болса да бейжай қалдырмайды. Дәмелі – сор, Дәмелі – бақытсыздық сияқты сезіледі. Әкесі Мазен оны ақша үшін қайта-қайта еркекке сатып, нәпақа табуды әдетке айналдырған. Оның ойында қызының тағдыры емес, сытырлаған ақшаның рахаты басым.
Аталған шығарма туралы аудармашы ретінде Жүсіпбек Аймауытов өзі былай деп жазады: «Бұл қолымыздағы шығарма – француз ақыны Фердинанд Дюшеннің Алжырдағы әдебиет бәйгесінде жүлде алған романы. Мұны біз өңдеп, қырнап, өзгертіп, көп жерін алып тастап, алдарыңызға тартып отырмыз. Оқушыларға, оның ішінде әйелдердің ауыр тұрмысын көзге көрсетуге бұл әңгіме пайдасыз болмас деп үміт етеміз. Неге десеңіз, оның жазғаны – кәдімгі қажылардың қалтасын қағып, қан қақсататұғын бәдеуилердің тұрмысы, өмірі. Олардың тұрмысы, салты, мінез-құлқы құдды қазақтікі. Олар да қызын қалыңмалға сатады, олар да көп қатын алады. Олар да жалқау, надан. Олардың қожа, молда, ишандары да өтірік шариғат соғып, құлқынын қармайды. Қайтып келген қызын пұлдап сата алмаса, әкесі қаңғыртып қуып жіберетіні де болады екен. Бұл салттар – қазақта бұрын (хандар, патшалар тұсында) болса да, бұл күнде тозығы жетіп, әлдеқашан қаусаған салт. Ол түгілі қалыңмалдың да ініне су құйылып отыр ғой. Араб әйелдерінің көрген күнін оқығанда, осы күнгі қазақ әйелі шүкір еткендей, қабырғасы қайысқандай болар».
Кешегі Алаш зиялылары озық елдер саналатын Жапония, Еуропа өркениетіне қызығып, біз де сондай өркениетті қоғам құрсақ дегенді күндіз-түні көксегені шындық. Үлкен елдердің әдебиеті мен мәдениетіне қатысты сан түрлі шығармаларды, оқулықтарды қазақ тіліне аударып, оқулық жасау да сол ізгі ниеттің бір көрінісі. Жүсіпбек Аймауытовтың Француз ақынынан шығарма аударуы да осы сөзімізді дәлелдейді. Шығармадағы оқиғалар өрби келе, Дәмелінің көңіліне кірген алаң да көбейе түседі. Енді оған Күндес ретінде Зейне деген әйел күйеуіне тоқал болады. Бұндай салт көшпелі арабтарда да, бізде де бар екенін ескерсек, «Дәмелінің» біздің оқырманға, қоғамға жат шығарма емес екені айқындалады. «Зейне Дәмелінің сөзін аңдап аңғармай қалды білем! Бір болмашы қызмет көрсетсең, бөрікті де ал, – деп Дәмелі қайта айтады. Зейне «алақайлап» қуанғаннан кейін, Дәмелі әнтек қызараңдап төмен қарап: – Күйеуіңнің бүгінгі кезегін маған қи, – деп сөзін бітірді». Жазушы екі күндес арасындағы «сезім таласын» осы шағын эпизод арқылы сәтті бейнелейді. Құдды оның өзі жазғандай «махаббат көркімен жарқырап, жұпар иісін аңқытқан» қос әйелдің сезім қызғанышы алдындағы әлсіздігі «Дәмеліні» ары қарай жалықпай оқуға мүмкіндік береді. Шығарма соңында Дәмеліні әкесі басқа еркекке сатады. Ескі заманның, арабтарға тиесілі дәстүрдің құрбаны болған Дәмелі басына қандай қиын күн туса да, қайсарлықпен күресе біледі. Тіпті оны әкесі кәдімгі зат ретінде байдан-байға сатып, тентіретіп жібермек. Бәрінен түңілген Дәмелі ақыры мұрттай ұшып, әл-дәрмені таусылып, аурухана төсегінде талықсып жатады. Көшпелі арабтың тілін түсінбеген дәрігер «Тілмашты әкеліңдер, тезірек бар» деп айқайлайды. «Кешікпей тілмаш та келеді. Тілмаш – Ақылбай». Дәмеліні алғаш сатып алған Ақылбай бұрынғы әйелі Дәмелінің ең соңы қиналған сәтін өз көзімен көреді. «Ол хал үстінде жатқан әйелге еңкейіп қарайды да, Дәмелі екенін таниды! Ол боп-боз болып кетеді. Ол оның күс болып жарылған саусақтарына, қу сүйек білегіне, табыт кеудесіне қарайды. Жалаңаш жатқан оң жақ иығы астынан ұзын жараның орнын көреді». Осымен бәрі бітеді. Бір тағдыр, бір адамның есіл өмірі қас-қағым сәтте тындым болады. Адамның қолынан жасалған азап Дәмеліні жан тәсілім етеді. Байыптап қарасақ, Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілегі» де осындай сарынды шығарма. Онда да Ақбілектің тағдыры үшін күресі сөз болады. Оқырман үшін Дәмелі де, Ақбілек те бір адам сияқты болып елестейді. Бірақ екеуі екі халықтың қасіреті мен мұң-зарын бейнелеген шығармалар еді.
«Дәмеліні» 1926 жылғы «Мысль» баспасынан М.А.Троцкаяның аударуымен шыққан орыс тіліндегі нұсқасымен салыстырмалы анализ жасаған әдебиеттанушы ғалым, PhD докторы Қарлығаш Әубәкірова: «Сәрсенбі Дәуітовтің әзірлеуімен кезінде «Парасат» журналында жарияланса да, тәуелсіздік алғаннан кейін бірде-бір баспа бетінде жарыққа шықпай(мазмұнын түсіну үшін кей фрагменттері жеткіліксіз болғандықтан), Ж.Аймауытұлының 6 томдық шығармалар жинағынан да қалыс қалып қойған бұл романның бәсі жоғары» , дейді. Қалай десек те, біз үшін Жүсіпбек Аймауытовтың бұл аудармасы әдеби құндылық үшін керек-ақ. Оның осы еңбекті әйел теңдігі, ұлт бостандығы тіпті болашақ қазақ жазушыларына шығарма жазуға еуропалық үлгі болсын деген ниеттен туғанын бағамдайтын уақыт жетті.
