Жыраулықтың көгіндегі Найзағай

Бесқаланың теріскейіндегі Тақ­та­көпір ауданының Жаңадария ауы­лында батырлар жырын жаттап, қос шанақтан термелерді төгілтіп, «нағыз қазақ – домбыраны» өзіне серік еткен ұрпақ та қазақтың қа­зақ­тығын сақтап қалуға өзінше атсалысқан екен-ау. Бесқалалық бал­дырғандар ана тілінде білім алып, Алматыдан шығатын «Қазақстан пио­нері», «Балдырған», «Пионер» басылымдарын асыға күтіп жүретін-ді. Қалың жұрт Бесқала атап кеткен, ал ресми атауы Қарақалпақстандағы қазақтар өткен ғасырдың сексенінші жылдары басқасын айтпаға нда, «Қазақстан пио­нері» газетінің 20 мыңға жуық данасын жаздырып алатын-ды.

Бала кезінен шалдардың әңгіме­сіне құлақ қойып, жыраулардың термесін көкірегіне түйіп өскендердің есейгенде де ақсақалдар айтқан ақыл-өсиет шеңберінен әрі қарай аттап баспасы анық. Немерелері үшін де атасының айтқандары әу­лиенің көріпкелдігімен бірдей еді. Тәшкен көрмегенімен, бесқалалық шалдардың көкірегі күмбір­леп тұра­тын, айтқан әңгімесінің түп-тамыры насихатқа барып тірелетін. Кеңес өкіметінің идеологиясы Бесқала өңірі жұртының нанымына селкеу түсіре алған жоқ, түсірген күнде Қызылқұм бауырындағы ауылдарда молда біткен діннен безіп, жырау біткен сенделіп кетер еді. Ауылдарда мешіт болмаса да, халық имандылығынан ажырамаған-ды. Ауылдың мәдениет үйі болмаса да, ауыл адамдарының рухани иммунитеті зор еді. Бәлкім, кеңестің ұрда-жық ұранынан аман сақтап қалған да осы иммунитет болар. Бала кезінен терме тыңдап өскен, жыраулардың насихаты санасына мықтап ұялағандар ұлтының қай кезде де керегіне жарайтыны анық.

Бала кезде демекші, кішкентай кезіңде санаңда жатталып қалған жыр шумақтары есейгенде де естен шықпайтын тәрізді. Атам Жәдігер немерелерін тізесіне отырғызып алып, бір әуеннің ырғағына салып ылғи әндетіп отырғаны. Белгілі бір мақаммен сәбиді жұбатқаны ма, әлде ұрпағының құлағына сіңе берсін дегені ме, кім білсін. Қалай болғанда да, бала кезде естіген сол бір шумақ жадымызда өшпестей жатталып қалыпты:

«Баласы Балтуғанның атым –

Өтім,

Әкемнен он үшімде

қалдым жетім,

Он бес пен он алтының

арасында.

Біз көрдік құдайымның

құдіретін».

Осы бір шумақ өлең атадан қалған мұрадай көрінетін. Сөйтсе, Өтім атамыз Бесқала өңіріне танымал жырау болған екен. Оны бертін келе білдік қой. Ол енді басқа әңгіменің тақырыбы.

Бесқаланы жайлаған халықты кеңес­тік идеологияның, оның ішінде атеизмнің сойылын соғудан сақтап қалған жыраулық дәстүр екені сөз­сіз. Той-жиындарда арқаланған жы­раулардың таңды таңға ұрып жыр­лаған дастаны тыңдаушысының әріде жатқан бұйығы мінезінің өзі­не жан бітіріп, тулатып, елдің тірлігі мен бірлігі жолында жанын құрбан етуге дейін баратын ерекше бір күйге түсіреді. Жырдың да, жыраудың да құдіреті осында. Осы­дан кейін Бесқала жерінде кіндік қаны тамған, жыраулық поэзияның уызынан нәр алған, қазақ поэзиясында өзіндік қолтаңбасы бар ақын Ахмет Өмірзақтың:

«Құдайсыздар әмір еткен заманда

көп нәрсені көмдік жерге

сұрау ғып...

Сондай күнде ділдің сөзін

айта алған,

о, атыңнан айналайын

жыраулық!» –

дегеніне ырза болмай қайтесің!

Бесқала өңірінде аты талай жерге кеткен жыраулар өмір сүрді, елдің еңсесін жырларымен тіктеді, термелерімен түзу жолға салды. Ата-баба дәстүрін ұлықтап, дін мен ділге беріктігін насихаттады. Сөй­тіп, ұлттың рухани байлығының қаймағы бұзылмай, ұрпағына түгел­дей жеткізуге мейлінше үлес қосты. Бесқаладан шыққан жыраулар туралы айтылар әңгіме алда деп білеміз. Оны біз – сол жыраулардың тыңдаушылары ғана емес, елімізге белгілі ғалымдар да айтады.

«Біздің байқауымызша, бұл күн­де жырды ғасырлар бойы қалып­тасқан өз мақамымен айтатын жыршылар, термешілер өте аз. Бүкіл Ор­та Азия мен Қазақстан бойынша жыршылардың әзірге бай жері – Қарақалпақстан». Қазақ ауыз әдебие­тінің корифейі Рахманқұл Бердібаев «Жыршылық дәстүр» атты еңбегінде осылайша бір қайырған еді зерттеу мақаласының ыңғайын. Жыраулық дәстүрдің қазақ халқының рухани өмірінде алатын орны бөлек екендігі сөзсіз. Олай болса, жыраулық дәстүрдің өнер ордасына айналған Бесқала өңірінің де орны дара.

Арғы-бергі тарихта Бесқала өңірінде Қосым, Қазан, Өтім, Өгіз­бай, Серікбай, Әбдімұрат, Оразбай, Тәжік, Теңізбай, Ережеп, Жақсылық, Мұратбай, Ерқожа сынды сандаған ақын-жырау өткен.

Бесқаладағы бабалардан жеткен жыраулық дәстүрді жалғастырып әрі қарай өз мақамымен әрлеп, кеңестік кезеңде елінің рухани дүниесінің өрістеуіне өлшеусіз үлес қосқан жыраулардың бірі де бірегейі – Наурызбек жырау.

Бір күні «ауылға Наурызбек жырау келіпті, бүгін кешке жырлайтын көрінеді» деген хабар бүкіл ауылды аралап кетті. Кешке қарай ауылдың үлкен-кішісі Арқабай ақсақалдың үйіне қарай ағылды. Шұбаған халықтың соңынан балалар, біз де ілестік. Барсақ, Арқабай ақ­са­қал мен Төребай көкемнің үйле­рінің ортасындағы алаңқайға киіз біткен кең ауқымда төселіп, үс­тін­дегі көрпешелерге ауылдың жасы үлкендері жайғасыпты. Төрде – Наурызбек жырау. Жиынның тіз­гі­нін ұстаған кісі халықтың жинал­ғанын айтқан соң, жырау кештің біссімілләсін термеден бастады:

«Домбыраны қолға алып,

Саусақты бастым пернеге.

Бір азғантай сөйлейін,

Осындайда кездескен,

Аға менен ініге.

Қатарласып отырған,

Келін менен жеңгеге,

Қарындас, құрбы-теңіме.

Құлақты салып сөз тыңда,

Кенелтейін термеге.

Терме деген насихат,

Пайдалы нәрсе, жігіттер,

Адамға ақыл бермеге», –

деп жырау дүбірлі топқа түсетін тұл­пар­дай өзінің төл термесі, төл мақа­мы­мен халықты өзіне баурап ала жөнел­ді. Тіршілік нәрінен туған тер­ме тас­қы­нының шынайылығын тыңдау­шысы­ның «шынында да, айтқаны рас-ау» деп бас шұлғып, риза болғанынан ай­қын аңғарасың. Халықпен арадағы терме-толғау байланысы екі сағатқа созыл­ғандай. Одан кейін Наурызбек жырау кең тынысты үлкен жолға түсіп алып «Қарасай-Қази» дастанын жырлауға көшті.

Жыраудың бірде дауысы бәсең­деп, оқиғаларды ара-арасында қарасөзбен баяндап отырса, жырға кезек берген тұсында арқаланып, орнында отыра алмай қозғалақтап кетеді екен. Жыр қуатының күштілігі соншалық, жиналған халықтың арасынан «бас», «шап», «бәрекелді» деген жырауды көтермелеген дауыстар есітіліп қалады. Жыраудың мақамын аспандата түскен тұсында малдас құрып отырған кісілер тізерлей отырып, жамбастап жатқандары орындарынан қалай тұрып кеткенін байқамай қалатындай. Бабаларының қалмақтармен соғысының ортасына өздері еніп кеткендей ме қалай. «Ұр», «Аяма», «Соқ жауыңды» деп дем береді. Дастан кейіпкерлері мен тыңдаушы халық елдік үшін бірігіп, майдан даласында жүргендей. Байырғы бабалар мен бүгінгі ұрпа­ғының тілегін ұштастырған жыр құдіретіне таңғаласың. Ұштастыруға ықпал еткен Наурызбек жыраудың тыңдаушысының жүрегін баурап алған баяны, халық көңілінен шыққан өз мақамы дер едік.

«Есті жырдың тоқтайтұғын

жері осы,

Жерден көкке көтерілген

Ғайсадай.

Жарқылыңнан жан сәулесі

гүлдейді,

Жыраулықтың көгіндегі

Найзағай!»

Тағы да Төлеген Айбергенов атын­­дағы сыйлықтың лауреаты Ах­мет Өмір­зақ айтқандай, найзағай іспеттес жы­раудың жыраулық дәс­түрді дамыт­қаны бөлек те, халқының рухани қазына­сына қосқан олжасы бөлек.

Айтпақшы, біздің Жаңадария ауылы­ның төрінде Наурызбек жы­рау­дың дастан арқылы ауыл жұрты­ның жанын серпілткені өз алдына, кейінірек ауыл мен жыраудың байланысы мыңжылдыққа ұласты. Көп ұзамай ауылдағы Қайрулла мақсымның Нөкістегі медициналық училищеде оқитын ұлы Исламқожа жыраудың қызы Назыммен тілек қосып, Тақтакөпір ауданында дүбірлеткен той өтті. Сөйтіп, жыраулық дәстүр біздің ауылға да жұғысты болды. «Жігіттің жақсысы нағашыдан» дегендей, Наурыз­бек жыраудың жиені Күнқожа Қайрулла бүгінде атақты нағашысының жолын жалғап жүр. Жыршылығы өз алдына, ғылыми зерттеушілігімен де елге таныла бастады. Жас ғалым Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында шәкірт тәрбиелеп, Бесқала аймағындағы қазақтардың музыка мәдениетін зерттеп, «Жыр киесі қонған жер», «Бесқала қазақтарының әндері», «Бесқала қазақтарының күйлері» атты еңбектерін жарыққа шығарып, қазақтың ортақ мәдени мұрасына үлес қосып келеді.