Романның сюжеті, құрлысы да бұрын-соңды болмаған жаңаша қалыпта екенін айта кеткен жөн. Оған дейін мұндай үлгідегі кесек прозалық шығарма жазылмағандықтан, жазушы негізінен бұл романда өз ойын, көкейде жүрген сауалын, елінің тыныс-тіршілігін ақ қағаз бетіне түсіріп, оқырманға ұсынғаны шындық. Қолынан қаламы түспеген қарапайым мұғалімнің осындай мәңгілік шығарманы жазып қалдыруы оның өз атын шығаруға емес, еліме пайдасы тисін деген ниеттің көрінісі болмақ.
Спандияр Көбеев бұл романы туралы өз жазбасында: «Надандыққа, феодалдыққа ескішіл, өрескел сорақы салтқа қарсы күрес жүргізудің бірден-бір жолы халықты ағарту, балаларды оқыту, халықты сауаттандыру деп, оны мәдениет сатысына аяқ бастыру деп ұғушылардың бірі мен едім. Бірақ сегіз-тоғыз жыл оқытушы болғаннан кейін феодалдық салтпен күресу үшін тек бір ғана балаларды оқыту жеткіліксіз екеніне әбден көзім жетті. Бұл күресте санаға күштірек әсер ететін басқа да құралдар керек сияқты көрінеді. Іздене келе, мен осы мақсатқа жету жолында ағартушыға ыңғайлы күрес құралының бірі – көркем әдебиет екен деген ой түйдім. Мен осы ойымды жүзеге асыру мақсатымен 1911 жылдан бастап «Қалың мал» романын жазуға кірістім» деп жазады. Автор осы шығармасында әр кейіпкерге әртүрлі мінездеме беріп, қоғам шындығын, онда өмір сүретін адамдардың кейпін қаз-қалпында беріп отырады.
Романның негізгі кейіпкерлерінің бірі Ғайша 14 жасар әдепті қыз. Ақылына сай, көркі, білімі бар. Дүниеқор әкесі оны қалыңмалға сатуға бел байлайды, бірақ ол сүймеген адамына бармауға бекініп, болашағы үшін күреседі.
Жазушы осы шығармасында Итбайды сараң, байлыққа, ақшаға құмар адам ретінде суреттейді. Үйіне келе жатқан қонақтарды көріп: «Бұлар Тұрлығұл байға біздің Ғайшажанды айттыра келген шығар, қазыны бұзбай сал», деп озбырланады әйеліне.
Ал осы романдағы Тұрлығұл бейнесі толық ашылған деп айтуға толық негіз бар. Ол мейірімділік, ізгілік, махаббат дегеннен жұрдай, ашкөз бай. Ақиқатқа емес, өрісіндегі малына ғана сенеді. Сол үшін де ол он төрт жасар қызды өзіне айттырмақ. Сол үшін де ол сөз арасында: «Маған бермегенмен, малға береді ғой», – деп кіжінеді. Мейлі қай жазушы жазса да, қай шығармада кездессе де, тойымсыз байлардың кейіптері дәл осындай ғана. Бұл тұрғыдан Спандияр Көбеев Тұрлығұл арқылы тоғышар байлардың не ойлайтынын, іс-әрекетінің қандай екенін айпарадай ашып береді. Сол үшін автор оның бейнесін: «Ұзын бойлы, мес қарын, түксиген қалың қабақты, көп сөйлемейтін, жалпақ мұрын, қарсы келген адам қаймыққандай, елге зәбірлі, көршілеріне мазаң, қатты мінезді адам» деп суреттейді.
Бұл роман соңы әйбат біткен ертегідей болып аяқталады. Себебі Қожаш пен Ғайша қосылады, армандары орындалады. Жазушы осы арқылы «енді бізге жарық таң атар, күн сәулесін төгер, ел түзелер» деген ізгі ойын айтқысы келгені мұнда тұр.
Академик Рымғали Нұрғалиұлы бұл шығарма туралы: Романда түрлі әлеуметтік топ психологиясы жақсы бейнеленеді. Роман басында Байғазы мен Құрымбай билер өз пайдалары үшін Есмұраттың келінін саудалап жатса, 60-тағы Тұрлығұл мал беріп өзінің қызындай Ғайшаны алмақ болады. 60-тағы Тұрлығұл мен Ғайшаның арасындағы жас алшақтығы олар үшін мүлде үйреншікті нәрсе, сондықтан да оны ойлап отырған ешкім жоқ, оларды ойландыратын басқа нәрсе. «Сіз ұнатпай ма деп Итбайға ештеңе демей кеттік», – дейді, Байғазы мен Құрымбай демек, Ғайшаны Тұрлығұл ұната ма, жоқ па? Мәселе сонда. Арадағы жас алшақтығын Тұрлығұл да ойлап отырған жоқ. «Маған бермесе де, малға береді» – деп, Ғайшаны малға алатынын біліп отыр» деген көзқарасын айтады. Шыны керек, «Қалың мал» романы көп зерттелген жоқ. «Қалың мал» жазылған соң әрине қазақ қоғамындағы әйел теңдігі сап тиыла қойған жоқ. Бірақ бұл шығарма аз болса да ойға қозғаушы бола алды.
Осы романды оқыған соң оқырманда «Бұл өмірде болған оқиға ма?» деген жалғыз сұрақ туындайды. Бұл жөнінде жазушы: «Романдағы қаһармандардың тап өздері (прототиптері) бар ма деген сұраққа келетін болсақ, оларды болған деп те, болмаған деп те айтуға болады. Болды деуге бір себеп – осы романның желілі оқиғасын (сюжетін) маған Тышаң деген ақын айтып берген. Бірақ бұған қарап романдағы әрбір қаһарманның тап өзі (прототипі) болған екен немесе романның сюжеті белгілі бір оқиғаға негізделген деп түсінбеу керек» деп жазады.
Алғаш рет көлемді шығарма жазуда түрен салған жазушы еңбегін ескеріп, оның осы романындағы қоғамдық, әлеуметтік сипат алатын ойларға, көзқарастарға бүгінгі күннің көзімен де қараған жөн секілді. Кейде бізге ескі романдардағы жаңа көзқарастар жол сілтей алады.
